1. Kushon tangalari Sosonnylar tangalari Mahalliy hokimliklar tangalari

4-mavzu; Eron sosoniylari va sosoniy kushonshoxlar tangalari.
Reja;
1. Kushon tangalari
2. Sosonnylar tangalari
3. Mahalliy hokimliklar tangalari
Kushon tangalari. Baktriyada Markaziy Osiyoning boshqa davlatlariga nisbatan ancha ertarok tangalar zarb qilingan, tovar pul muomalasi esa yukori darajaga kutarilgan. Baktriya Kushon davlati tarkibiga kirgan.
Miloddan avvalgi II asr O’rtalariga kelib, yuechji kabilalari Baktriyaning Amudaryoning shimoliy kismini bosib oladi, sungra butun podsholikni zabt etadi. Miloddan avvalgi I asrda Kushon davlati kuchayib, podsho Kudzula Kadfiz xududini kuengaytirib, K rb uli ston x,amda Gandxarni zabt etadi. Podsho Kanishka davrida Kushon podsholigi gullab yashnadi. Bu davrda podsholik tarkibiga miloddan avvalgi II asrning birinchi yarmida X,indiston va Afgonistonning katta xududlari kiritildi.
Kushon podsholigi tetradraxmasining ung tomonida sochlari xafsala bilan taralgan, peshonasiga tasma boglagan, yuzlarida gayrat-shijoat bark urib turgan erkak kishining beligacha tushgan surati berilgan. Tanganing reversi kishi dikkatini uziga tortadi: O’rtada ot mingan shox, uning orkasida gulchambar to’tgan Nika (zafar) ma’budasi parvoz kilyapti. Shu yerning uzida “Kushon hukmdori Geray Sanabniki” degan turt suzdan iborat yunon yozuvi bor. Bu sirli tangalarning urgana boshlanganiga xam yuz yildan oshdi. Keyingi yillarda tangashunoslik ilmi kulga kiritgan yangi ma’lumotlar xamda Xolchayondan topilgan xaykallar Kushon xokimi hukmronlik kilgan davrga oid kashfiyotlar kilishga imkoniyatlar berdi.
Kushon mis chakalari xayratomuz va sirlidir. Ularda hukmdorning ismi yuk, fakat mansabi va lakabini anglatuvchi “shoxlar shoxi buyuk xaloskor” degan yunon yozuvi mavjud. Ilmda “noma’lum shox” yoki “Soter Megas”ning tangalari deb nom olgan bu chakalar Uzbekistan va Tojikiston janubida olib borilgan arxeologik kazishmalarda kup uchraydi. Bu tangalar kaysi Kushon shoxi tomonidan zarb etilgani xakida baxs munozaralar xaligacha davom etmokda. M.Ye.Masson fikricha, ular Kudzula Kadfiz tomoni-dan zarb etilgan1. Bu borada akademik A.Askarov kuyidagilarni kel-tirib utadi: “Xitoy manbalari va arxeologik materiallar (birinchi navbatda numizmatika materiallari) taxliliga kura, Kudzula Kad-fiz 80 yil yashab, milodning birinchi yarmida podsholik kilgan. Rabatak sulolaviy ruyxatiga kura, uning ugli Vima Takto “noma’-lum shox” Soter Megas nomi ostida podsholik kiladi. U uzoq vaqt hukmronlik kilmagan kurinadi. Chunki 51 yilda xokimiyatga Kudzula Kadfizning boshqa ugli Vima Kadfiz (51-78 yy) kelib, X,indiston-ning Banorasga kadar yerlarini bosib oladi”2. “Soter Megas” tangalarining ung tomonida kuliDa kalta va yengil nayza drotik ushlagan ideal shox siymosi aks ettirilgan. Ba’zi tadkikotchilar bu shox, siymosi emas, balki ma’bud Mitra deb taxmin kilishadi. Tanganing reversida uzatilgan kulida jang boltasi — tabar-zagnul to’tgan otlik shox, tasvirlangan.
Kadfiz II zamonida pul islohati o’tkazilib, yangi tanga tizimi asosiy stateri 8,03 gr keladigan turli sifatdagi tillalar zarb etishga asoslangan bulib, ikki xil tanga joriy etilgan: biri 16,07 gr, ikkinchisi esa 2,01 gr. Shuning bilan bir katorda diametri 23-25 mm, vazni 16-17 gr. keladigan mis tangalar xam muomalaga chiqarilgan. Tangalar aversidagi suratda yuzi yon tomonidan aks ettirilgan shox mexrob oldida tik turganicha diniy ibodatni ado etmokda. Bu tipdagi koxin-shox tasviri boshqa barcha Kushon podsholigining shoxdari Kanishka, Vasudeva, Kanishka III tangalari reversida xomiy ma’budalar tasviri bor. Kadfiz II va Vasudeva tangalarida xomiy ma’buda sifatida buka Nanda yonida turgan xind ma’budasi Shiva namoyon buladi. Kanishka va Xuvishka tangalarida ma’budalar axli jam bulib (Panteon- Ma’bad) Avesto diniga mansub otash, Vad, Mexr, Mox. Orlagno, Farr, sanamlar Nana va Ardoxsh, yunonlar Geliosi, xindlarning Buddasi, misrliklarning Soranisi aks etgan.
Kushon tangalarida tasvirlangan ma’budalarni o’rganish podsholikdagi turli xalklarning turli dinlari tarixi xakida goyat muxim ma’lumotlarni beradi1. Masalan, Kushon shaxanshoxi Vima Kadfiz tangasida xindlarning bosh ma’budasi Shiva mukaddas Navvos Nandi oldida tasvirlangan. Ma’lumki, Shiva rake, buron va serpushtlik ma’budasi xisoblangan. Ushbu tangada tasvirlangan raem zaminida kanday mazmun yotadi? X,indistonni Kushon shoxlaridan birinchi bulib Vima Kadfiz zabt etgan edi. U uz galabasini xindlar orasida mustaxkamlash va uni yanada yoyish uchun xindlar ma’budi Shivani uziga xomiy kilib olgan. Shu bilan birga uning galabala-riga Shiva raxnamolik kilganligini kayd kilmokchi bo’lgan.
Kanishka tangalarining birida Vado, ikkinchisida Mixro, uchinchisi-da Maxfaro yoki Orlagno kabi zardushtiylar dini bilan boglik maxalliy ma’budalarning tasviri uchraydi. Kanishka va Xuvishka tangalarida tasvirlangan ma’budalar uzlarida kanday mazmunni ifodalaydilar. Masalan, Mitro-Kuyosh ma’budasi xisoblangan. U tangalarda tizzagacha tushgan kalin chakmonda chapga karab turgan xolda tasvirlangan. Ma’budaning ung kuli oldinga kutarilgan, chap kuli bilan belini ushlab turibdi. Belida uzun kilich, boshi atrofida esa yogdu tasvirlangan. Ma’budning surati oldida uning nomi bitilgan. Oy ma’budi Max bo’lsa, belida kilich, ung kulida toj ushlab turgan xolda aks etgan. Ma’budning boshi orkasida yarim oy tasvirlangan. Orkada “Max” degan yozuv bitilgan. Olov, boylik va istikbol ma’budi Farro esa tangalarda chap tomonga turgan xolda aks etgan. Uning egnida tizzagacha tushgan kalin chakmok, oyogida etik, chap kuli belida, ung kulidagi likopchada mukaddas olov yonib turibdi. Suratning orkasida “Farro” suzi bitilgan orlagno urush ma’budasi tasvirlangan. Tangalarda u uzun kiyimda tasvirlangan. Uning boshi va yelkasi atrofida lentalar xilpirab turibdi. Ma’budaning chap kuli belida, belida kilich, tepaga kutarilgan ung kulida esa nayzani ushlab turibdi. Tasvirning orkasida “orlagno” deb yozilgan.
Shunday kilib, kushonlar tangasida tasvirlangan xudolar ichida Buddani, zardushtiylarning Axuramazdasini xam, xindlar xudosi Shivani, yunon xudosi Selena (oy ma’budasi), Gelios (Kuyosh ma’budi) va boshqalarni xam kurishimiz mumkin. Kanishka davrida etnik xalklarning ortib borishi jadallashgan. Bundan xulosa kilib shuni aytish mumkinki, mamlakat tasarrufiga katta xudud kiritil-gan va zarb qilingan tangalar shu katta xududda muomalada bo’lgan. Podsholikka kiritilgan turli xalk va elatlarni podsholikka siyosiy va mafkuraviy buysundirishda, ushbu xalklarning an’analari xurmat qilingan. Tangalardagi turli xalk va elatlar ma’budlarining tasvirini kuzatgan xolda podsholikda diniy erkinlik bo’lgan degan xulosani xam beradi. Podsholikda Budda dini davlatning rasmiy dini bulishi bilan birga boshqa dinlarga cheklashlar kuyilma-ganidan dalolatdir.