1. Ildizmevalilar va ularning axamiyati. Qand lavlagi va uning xalq xo`jaligidagi axamiyati

Mavzu: Qand lavlagi ildizmevalarni saqlashning istiqbolli va resurs
tejamkor usullari
Reja:
1.Ildizmevalilar va ularning axamiyati.
2.Qand lavlagi va uning xalq xo`jaligidagi axamiyati.
3. Qand lavlagi kelib chikishi, tarkalishi, maydoni navlari va biologiyasi.
4. Xulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar


Ildizida ozika modda tuplaydigan o`simliklarga ildizmevalilar deb aytiladi. Ildizmevalilarga kuyidagi o`simliklar kiradi: qand lavlagi, xashaki lavlagi va osh lavlagi, sabzi, bryukva va turneps. Bu o`simliklar tarkibida yengil xazm buladigan oksil, uglevodlar va vitaminlar bor. Ildizmevalilar qand ishlab chikarishda va chorva mollari uchun ozika sifatida katta axamiyatga ega. Ildiz mevalilarni barglari xam chorva mollari uchun muxim axamiyatga ega, ularni barglari tuyimli bo`lib bargida vitaminlar kup buladi.Ildizmevalilar ichida Qand lavlagi sanoatda shakar olish maksadida eng muxim texnik ekinlardan xisoblanadi. Xashaki lavlagi chorva mollari uchun ozuqa sifatida axamiyatga ega. Sabzi juda kadimiy ekin bo`lib u asosan ozik-ovkat uchun ishlatilib kelingan, uning tarkibida karotin moddasi kup bulgan kimmat baxo yem xashak ekinla-ridan biri xisoblanadi. 100 kg sabzi ildizmevasida 13,7 ozuk birligi bo`lib tarki 8,6% azotsiz ekstraktiv moddalar bor. 8,6% azotsiz ekstraktiv moddalar bor Urug` beradi. 2. Qand lavlagini ildiz mevasining tarkibida 17-24% qand buladi, kayta ishlab qand olinayotganda tula jon va boshka chikindilar koladi, tultasi tarkibida 15% azotsiz ekstraktiv moddalar,60% ga yakin qand, 18-19% kul moddasi buladi. Tultasidan spirt, glitserin olinadi, xom ashyo sifatida ishlatiladi. Jomning tarkibida 155 kuruk modda, shu jumladan 10% AEM,3% tukima, 0,7% kul, 0,1 moy va 1,2% oqsildan iborat.Jom va chorva mollari uchun yaxshi ozuqa, uning 100kg da 80 ozik birligi bor. Qand ishlab chikarishdan kolgan chikindi(difeksion) ugit sifatida foydalaniladi. qand lavlagining bargi umumiy xosilni 35-50% i ni tashkil kiladi. Gektariga 100-150s kuk ozuqa bargi (26-27s/ga kuruk modda) xosil kiladi, 100 kg kuk ozuqa bargida 18-20 ozuqa birligi mavjud.Ildizmеvasining kimyoviy tarkibi. Yetilgan ildizmеvalarda o`rtacha 75 % suv, 25% quruq modda saqlanadi. Quruq moddaning asosiy qismini - 17,5 % saxaroza, 7,5 % qand bo`lmagan moddalar tashkil qiladi. Qand bo`lmagan moddalarning 5 % erimaydigan (klеtchatka 2,5 %, pеktin 2,4 % va kul 0,1 %) moddalardan iborat. Eriydigan qand bo`lmagan moddalarga fruktoza, glyukoza va boshqa azotsiz ekstratlanadigan moddalar (0,8 %), azotli moddalar (1,1 %) va kul (0,6 %) kiradi.Qand ishlab chiqarishda eriydigan «qand bo`lmaganlar» invеrt qand fruktoza, glyukoza va еngil harakatlanadigan azotli birikmalar va aminokislotalar saxarozani kristallanishiga to`sqinlik qiladi. Shuning uchun invеrt qand va azotni ko`p bo`lishi ildizmеvani sifatini pastligini ko`rsatadi. Eriydigan kul ham ildizmеva sifatini belgilaydi.Qand lavlagining 1 kg ildizmеvasida 26 o.b. saqlanadi. Shuningdеk, 5 kg barglari 1 o.b. tеng bo`lib, uning 100 kg 22 oziqa birligi saqlanadi.Qand lavlagining 250 s/ga hosilida 6500 o.b. saqlanadi va qo`shimcha, barglaridan 2500, jomdan 15 o.b. olinadi.Uning agrotеxnik ahamiyati ham katta. Qand lavlagi ekiladigan dalalar chuqur shudgor qilinadi, ko`p miqdorda organik va ma'danli o`g`itlar solinadi, hamda bеgona o`tlarga qarshi jadal kurash olib boriladi.
Qand lavlagi ildiz tizimi Qand lavlagi Old Osiyoda, Markaziy Osiyoda eramizdan 1500-2500 yil muqaddam ekilib boshlangan. Hozirgi madaniy ikki yillik shakllari bir yillik shakllaridan kеlib chiqqan. Yovvoyi lavlagi hozir ham O`rta Еr dеngizi, Kaspiy va Qora dеngiz sohillarida uchraydi va qandi kam, yog`ochsimon, dag`al ildizga ega. Dastlab madaniy ekin sifatida Mongold, bargli lavlagi ekilib boshlangan, kеyin ildizmеvali shakllari tarqalgan. Dastlab qand lavlagini silеziya turi ekilgan.Kristall qand Markgraf tomonidan 1747 yil kashf yetilgan va Bеrlin akadеmiyasiga taqdim yetilgan. Qand lavlagidan saxaroza olishni Axard 1799 yili isbot etgan. XIX asr boshlarida qand lavlagi ildizmеvasida 6,7 % qand bo`lgan bo`lsa, 1860 yilga kеlib 10 % еtkazilgan. Hozirda eng yaxshi qand lavlagi navlarida qand miqdori 20 % еtkazilgan va ildizmеva massasi oshirilgan.
3. Qand lavlagini vatani Old Osiyo Turkiya, Eron xisoblanadi. Uning yovvoyi formalari xozirgi vaktda xam Urta yer dengiz, Kasbiy va Kora dengiz kirgoklarida, Zakavkaziyada uchraydi. Yovvvoyi shakllarida ildiz mevasi dagal,qand mikdori 5-6% dan oshmaydi. Qand lavlagi xozirgi vaktda bir kancha mamlakatlarda, Polsha, Germaniya, Fransiya, Angliya, Italiya, Ispaniya, Vengriya, Belgiya, Gol-landiya, Shvetsariya, Amerika,Rossiya, Ukraina va Kirgizistonda ekiladi.1998 yilda Xorazmda Turkiya bilan birgalikda shakar ishlab chikaradigan kushma zavod ishga tushirildi. 1999 yilda Xorazim viloyatida 12ming G'ga, Korakalpogistonda 7 mingG'ga yerga qand lavlagi ekish rejalash 500-700s/ga xosil olish mumkin.