Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

7.
 
Sug’oriladigan territoriya tuprog’ining tuz rejimi qanday aniqlanadi ? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

III BOB 
ZOVUR ХILLARI VA ULARDAN FOYDALANISh ShAROIТLARI 
 
Sug’oriladigan yerlardagi zovur qlassifiqatsiyasi 
Qishloq xo’jaliq yerlaridagi zovurlar ishlash xarakteri va qurilishiga qarab
tabiiy 
va
sun’iy
xillarga bo’linadi. 
Тabiiy zovur
– bu yer osti suvlarining gorizontal va vertikal yo’nalishlarda oqib
ketishi hamda bug’lanishdan iborat. Тog’li va tog’oldi rayonlardagi daryolar ko’pincha
tabiiy zovur xizmatini o’taydi, chunki ular ancha tikroq nishabli chuqur daralar orqali
o’tadi. Relefning daryo tomonga qarab pasayib tushgan bo’lishi faqat yer usti
suvlarininggina emas, balki sizot suvlarining ham oqib ketishiga yordam beradi. Agar
yer territoriyalari katta va sizot suvlar yuza joylashgan bo’lsa, yer satxidan namning
bug’lanishi sezilarli natijalar beradi. Sug’orilmaydigan yerlarda tuproq satxidan
bug’lanish hisobiga sizot suvlar sathining rostlab turilishi quruq zovur nomini olgan.
Ammo shuni qayd qilib o’tish lozimki, sizot suvlarining sug’oriladigan dalalardan
sug’orilmaydigan dalalar tomonga qarab oqishi mazkur yerlarning intensiv ravishda
sho’rlanishiga olib keladi.
Sizot suvlarning yer ostidan tabiiy ravishda oqib ketishi qulay meliorativ
sharoitni vujudga keltiradi va agar bu oqim suv balansining kirim qismidan katta
bo’lsa, bunday territoriyada suniy zovur qilish talab etilmaydi.
Тuproq sathida boradigan bug’lanish bilan transpiratsiya, garchi sizot suvlar
sathini pasaytirsa – da, lekin sug’oriladigan rayonlarda odatda tuproqning aktiv qavatida
tuz to’planishiga yordam beradi (Janubiy Хorazm, Qoraqalpog’iston, Buxoro voxasi,
Markaziy Farg’ona, Mirzacho’l, Chuy, Murg’ob, Vaxsh vodiylari, Mug’on dashti va
boshqalar). 
Sun’iy drenaj ikkiga bo’linadi: 1) biologik zovur; 2) gidrotexnik zovur. 
Biologiq zovur – suvga o’ch o’t o’simliklarni (beda) ekish hamda kanal va yo’l
yoqalari bo’ylab daraxt qatorlari barpo qilishdan iborat. 
Gidrotexniq drenaj gorizontal (usti ochiq va yopiq) hamda vertikal xillarga
bo’linadi.Usti ochiq gorizontal zovur o’z navbatida doimiy va muvaqqat xillarga
bo’linadi. Muvaqqat zovurlar odatda katta normalarda sho’r yuvish o’tkaziladigan
davrga mo’ljallab quriladi. Sun’iy gidrotexnika zovurini ishlash xarakteri va konstruktiv
elementlariga ko’ra quyidagi xillarga ajratish mumkin: 1)ushlab qoluvchi zovur; 2) 
nasosli zovur; 3) kuchaytirgichli zovur; 4) vakuumli zovur. Gorizontal (doimiy) zovur
yuza (1,5 m gacha) va chuqur (2,5 – 3,5m) bo’ladi. Usti yopiq gorizontal zovur qanday
materialdan qurilganligiga qarab bir neche xilga bo’linadi: 1) quvur – zovur (materiali
sopol, beton, yog’och, plastmassa, gidrofob shisha bo’lishi mumkin); 2) poyali, kashinali 
(shox -shabbali) va krot zovur. Ko’rsatib o’tilgan zovur tiplari va turlaridan qaysi
biridan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligi tabiiy va xo’jaliq sharoiitlariga (tuproq 
– gruntlar, relef, qurilish ishlarini olib borish uchun energetika resurslari va
mashinalarining mavjudligi, suvda eriydigan tuzlar sostavi va h.k.larga) qarab
aniqlanadi.