Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

Vertikal zovur konstruqsiyasi.
Hozirgi quduq qazish uskunalari diametri 100 sm va chuqurligi 20 – 150 m dan
300 m gacha bo’lgan quduqlar qurishga imkon beradi. Zovur qudugining o’rtacha
chuqurligi 50 – 70 m. Bunday quduqlar o’rnatma metall quvurlar bilan mahkamlab
qo’yiladi. Zovur quduqlari yer betidan 10 – 15 m chuqurlikka tushirib qo’yilgan metall
quvurdan iborat bo’ladi. Bunday quduqlardagi suv chuqur tushirma markazdan qochirma
elektr motorli nasos yordamida tortib chiqariladi. Bunday nasoslarning ish unumi 150 – 
200 l/sek . Vertikal zovurning debiti gruntlarning filtratsiya koeffitsiyentiga, quduqdagi suv
sathining pasayish chuqurligiga, filtrning diametri, o’lchamlari va konstruksiyasiga qarab
10 – 500 l/sek ni tashkil etadi. 
Vertikal zovur quduqlarining ta’sir doirasi (radiusi) qumoq gruntlarda 800 – 1000
m, juda qattiq gruntlarda 3000 m gacha boradi.Quduqdagi sizot suv statik sathining
otmetkasi bilan undan suv tortib chiqarilayotgan davrdagi sathi otmetkasi o’rtasidagi
tafovut
pasayish chuqurligi
yoki
tortib chiqarish chuqurligi
(S)deb ataladi. 
Vertikal zovur quyidagi qismlardan iborat: 1)suv o’tkazuvchi qatlam bagrida
joylashgan burg
,
quduq. Agar quduq tubi suv to’sar qatlamgacha yetib borsa, u
mukammal
quduq
deb (51 rasm),

---

agar u mazkur qatlamga yetib bormasa – 
nomukammal quduq
deb ataladi (52- 
rasm); 2) chuqurlik nasosi; 3) o’rnatma quvur (devorlarini mahkamlash quvuri); 4) teshikli
(galviraq) quvur; 5) gruntning suffoziyalanishiga yo’l qo’ymaydigan filtr; 6) tindirgich.
Vertikal zovur filtrlarini hisoblash. 
Sizot suvlar jadallik bilan tortib olinayotgan paytda grunt suffoziyalanishi (suv
bilan birga so’rilib ketishi) mumkin. Bunga yo’l qo’ymaslik uchun filtrlardan
foydalaniladi. Bunday filtr zovur bo’shligiga suv kiradigan teshiklardan hamda quvur
tevaragiga o’rnatilgan sun’iy suzgichdan iborat bo’ladi. Mayda zarralar va tuzlarning
so’rilib ketishi natijasida filtr (suzgich) tevaragida tabiiy filtr qatlami vujudga keladi. 
Vertikal zovur filtrlari
teshikli, tirqishli, sinch
– 
sterjenli
,
setkali, shag
,
alli
va
gravitatsion
xillarga bo’linadi.
Тirqishli filtrlarda (53 - rasm) zovur bo’shlig
,
iga suv quvurning sathida hosil
qilinadigan tor tirqishlar orqali kiradi. Agar tirqishlar o’rniga dumaloq teshikchalar
qilinsa, u
teshikli filtr
deb ataladi. Ba’zi bir konstruksiyalarda zovur ichiga suv o’tadigan
teshiklar karkas (sinch) ga o’ralgan sim o’ramlari o’rtasidagi oraliqlar shaklida yoki shu
karkasga kiydirilgan halqalar o’rtasidagi zazorlar shaklida qilinadi. Bunday filtrlar
sinch – 
sterjenli filtr
deb ataladi. 
Setkali filtrlarda (54 - rasm) karkas yoki serteshik quvurning usti filtr to’ri bilan
o’ralgan bo’ladi. Karkas yoki drenaj zovur quvuri ustidagi to’rning filtrlovchi sathi
perimetr bo’yicha kamaymasin deb, tayanch qovurg
,
alar o’rnatiladi va to’rning ustidan u
sim bilan o’rab qo’yiladi. Setkali filtrlar iayda zarralar va tuz kristallari bilan to’lib
qolishi, shuningdek korroziyalanishi mumkin, shu sababli melioratsiyada bunday filtrlar
kam qo’llaniladi. 
Setkali filtrlar qalay yugurtirilgan mis, jez, fosforli bronza, zanglamaydigan po’lat,
plastmassa va oyna tolasidan tayyorlanadi.
51-
расм 
52-расм 

---

55-rasm.Тo’r filtr. 
1- tindirgich. 2-to’r
Plastmassa va oyna tolasidan tayyorlangan setkalar karroziyaga qarshi ko’proq
chidamli bo’ladi. 
Filtr to’rlarini tanlash uchun ularda suv o’tkazuvchi grunt namunalari elab
ko’riladi. Agar to’r teshiklaridan quyidagi miqdordagi (vazniga nisbatan % hisobida)
zarralar o’tsa, u yaroqli hisoblanadi: shag
,
al aralash qumlarda 30 – 40 % ; yirik zarrali
qumlarda 40 – 60 %, o’rtacha yiriklikdagi qumlarda 60 – 80 % . 
Har xil jinsli qumlar uchun to’r teshiklarining kattaligi VNIIVodgeo taqdim etgan
quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
50
5
,
2
2
D
t


(6.1) 
Bu yerda: t – teshiklarning eni;
D
50
– suv o’tkazuvchi qatlam zarralarining diametri (shu qatlamdagi vazni
bundan kamroq zarralar 50 % ni tashkil qiladi). 
Mayda to’rlarning teshiklari tezda to’lib (tiqilib) qoladi, shuning uchun mayda
zarrali va soz tuproqli yerlarda ulardan foydalanish tavsiya etilmaydi. 
54-расм. Тирќишли 
фильтр схемаси 

---

Bir xil jinsli qumlar uchun to’r teshiklarining kattaligi: 
ЎР
d
t
)
2
5
,
1
(


formula
bilan aniqlanadi, bunda d
O’R
- suv o’tkazuvchi grunt zarralarining o’rtacha diametri. 
Yirik zarrali qumlarda teshikli filtrlar – dumaloq teshikli quvurlar ishlatiladi.
Тirqishli filtrlar – sirtida trapetsiya shaklidagi (ichiga qarab kengayib boradigan) teshiklari
bo’lgan quvurlardan iborat. Тeshikli va tirqishli filtrlardagi kattaliklarni quyidagi jadval
bilan aniqlash tavsiya etiladi: