Zoologiya uzb 2017. indd

2
4
1
3
5
7
6
39-rasm. Butli o‘rgimchak va uning to‘ri:
 
1 – oyoq paypaslagich; 2 – boshko‘krak; 3 – yurish oyoqlari; 4 – qorin; 
5 – urg‘ochisi; 6 – erkagi; 7 – to‘rga tushgan o‘lja
Og‘iz organlarining birin 
chi jufti ustki jag‘lar hisob lanadi.  Ust-
ki jag‘larning birinchi bo‘g‘imi harakatchan tirnoqsimon o‘sim-
tadan iborat bo‘lib, o‘ljasi tanasini teshish uchun xizmat qiladi. 
Jag‘lar 
ning asosida zahar bezlari joylashgan. Jag‘lar sanchilganida 
zahar tirnoqlar ichidagi naycha orqali o‘ljasi tanasiga tushadi va 
uni o‘ldiradi.
O‘rgimchaklarning ikkin 
chi juft og‘iz organlari oyoq paypas-
lagichlar
 deb ataladi. Ular mayda sezgir tukchalar bilan qop 
langan 
bo‘lib, tuyg‘u organi hisob 
lanadi. Paypaslagichlarning asosiy bo‘g‘im-
lari  pastki jag‘lar vazifasini bajaradi. Butli o‘rgim 
chakning oyoq 
paypaslagichlari yurish oyoqlariga nisbatan birmuncha kalta. Bosh-
ko‘krakda uzun va ingichka 4 juft yurish oyoq 
lari ham joylashgan. 
Qorin bo‘limining hamma bo‘g‘imlari qo‘shilib ketgan. Qornining 
orqa tomonida butsi 
mon oqish dog‘i bo‘ladi. Shuning uchun unga 
butli o‘rgimchak nomi berilgan. Qorin bo‘limining keyingi uchida 
uch juft o‘rgimchak so‘gallari (bezlar) bo‘lib, ularga o‘rgimchak bez-
larining yo‘llari ochiladi.
Tutqich to‘ri.
 O‘rgimchak bezlaridan ajralib chiqayot-
gan suyuq 
lik havoda qotib, iðga aylanish xususiyatiga ega. 

---

68
Orqa oyoqlaridagi taroqqa o‘xshash tirnoqlari yordamida bir 
necha bezdan hosil bo‘layotgan iðlarni o‘rgimchak bir-biriga 
yopishtirib, bitta yaxlit ið hosil qiladi. Urg‘ochisi bu iðlardan 
tutqich to‘r to‘qiydi (39-rasm). Butli o‘rgimchakning tutqich 
to‘ri g‘ildirak shaklida bo‘lib, butalar va baland bo‘yli o‘tlar 
orasiga tik tortilgan bo‘ladi.
O‘rgimchak ovi.
 Tutqich to‘r yoniga o‘rgimchak ko‘pincha 
to‘rdan in to‘qiydi. Bu inda u o‘z o‘ljasini poylab yotadi. Tutqich 
to‘rning markazidan o‘rgimchak tomonga signal iði tortilgan bo‘la-
di. Tasodifan to‘rga tushib qolib, tiðirchilayotgan pash 
sha, kapalak 
va boshqa mayda hasharotlar signal iðini tebratganida o‘rgimchak 
inidan tezda chiqib, o‘ljaga tashlanadi va uni o‘rgimchak iði bilan 
o‘rab oladi. O‘ljani ustki jag‘larining o‘tkir tirnoqlari yordamida za-
harlab o‘ldiradi. Shundan keyin uni birmuncha vaqt qoldirib, iniga 
kirib ketadi.
Oziqlanishi.
 O‘rgimchak zahari tarkibida hazm suyuqligi bo‘ladi. 
Bu suyuqlik ta’sirida o‘ljaning ichki to‘qimalari parchalanib suyuq 
holga keladi. O‘lja tanasini so‘rib oladi. O‘ljadan faqat xitin po‘sti 
qoladi. Butli o‘rgimchak zahari odam va umurtqali hayvonlarga 
ta’sir qilmaydi.
Nafas olishi.
 Qornining oldingi tomonida bir juft  o‘pka xalta-
lari joylashgan (40-rasm). Har qaysi o‘pkada ko‘plab varaqsimon 
o‘simtalar bo‘ladi. Bu varaqlar orqali qon aylanadi. O‘rgim-
chakning nafas olishida o‘pka bilan bir qatorda ikki tutam tra-
7.2. O‘rgimchaksimonlar sinfi