Zoologiya (Umurtqasiz hayvonlar)

­­ So`ruvchi infuzoriyalar (Suctoria) sinfi– o`troq organizmlar bo`lib, 10 dan ortiq turlarini o`z ichiga oladi. Bu infuzoriyalar uchun voyaga yetgan davrda kiprikchalar bo`lmasligi, bularning o`rniga bir nechta maxsus so`ruvchi o`simtalar – paypaslovchilar bo`lishi xarakterlidir. So`ruvchi paypaslovchilarning uchi bir oz yo`g`onlashgan: ular ovqatni ushlab olish va “so`rib” o`zlashtirishga xizmat qiladi. Agarda suktoriyaning yonidan birorta tufelka yoki infuzoriya suzib o`tgudek bo`lsa, so`ruvchi paypaslovchilar darhol uni ushlab (yopishtirib) oladi va shu holda uning tanasidagi hamma qismini so`rib, endolazmasiga o`tkazadi. Suktoriyalar – yirtqich infuzoriyalardir.

Suktoriyalarda makro va mikronukleus, ya`ni 2ta yadro bo`ladi. Ular ko`rtak hosil qilib, jinssiz ko`payadi. Ko`rtak suktoriyaning endoplazmasida ayrim tanacha shaklida yetishgach, ektoplazmadagi maxsus teshikcha orqali tashqariga chiqadi. Kiprikchalar bilan qurollangan bunday ko`rtakcha bir qancha vaqt suvda suzib yurib nihoyat bir narsaga borib, “joylashadi” va kipriklarini yo`qotib, o`troq yashashga o`tadi. Suktoriyalar ba`zi turlari umurtqali hayvonlarda parazitlik bilan hayot kechiradi.

Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar asosida infuzoriyalar sinfiga mansub tuzilganligi va xilma-xilligi to`g`risida tasavvur hosil etish mumkin.

Bir qancha xil umurtqali va umurtqasiz hayvonlarda hamda insonga parazitlik bilan hayot kechiruvchi infuzoriyalarning turlari nihoyatda ko`p bo`lib, bular har xil turkum va guruhlarga mansubdir.

Balantidiy (Balantidium coli) odamlarning ingichga yoki yo`g`on ichagida parazitlik qiladi.

Kattaligi 30-150mk keladi. U tekis kipriklilar turkumiga mansubdir. Tanasi loviyasimon bu parazit ingichka ichak devori hujayralariga o`tib, u yerda jarohat hosil qilishi bilan xavfli-qonli ichburug` kasalini vujudga keltiradi va qizil qon tanachani yutib ovqatlanadi. Balantidiy yo`g`on ichakda yashaydigan vaqtda odamga zarar yetkazmaydi. Lekin, bunday odamlar parazitning sistalarini tarqatadilar.

Balantidiy cho`chqa, sichqon, kalamush va odamsimon maymunlarning ichagida ham parazitlik qiladi. Odamga asosan cho`chqaning sistali tezagi orqali yuqadi. Bunday bemor tezda davolanishi lozim.

Ot, eshak va qoramollarning ichagida 100 ga yaqin turga mansub parazit infuzoriyalar uchraydi. Ular turli turkumlarning vakillari bo`lib, ko`pincha otning yo`g`on ichagida, ko`richak yoki ingichka ichagida yashaydi. Ba`zan otning ichida ko`payib, 1sm³ ichak suyuqligida 3 mln.gacha infuzoriya uchraydi. Ular otlarning oziqlanishi va hazm qilishini pasaytiradi.

Ofrioskoletsida (Ophryoscolesidae)lar qo’y, echki, qoramollar kabi hayvonlarning qornida hayot kechiradi. Bularda kiprikchalarning ko’pi yo’qolgan, bir qancha kiprikchalar o’zaro birikib sirrilar hosil qilgan bo’lib, bular tananing oldingi og’iz qismida joylashgan.

Mazkur infuzoriyalarning ko’pchiligi o’simlik mahsuloti, ba’zilari mikrob va zamburug’lar bilan oziqlanadi. Ba’zilari yirtqich. Bu infuzoriyalar bir hayvondan ikkinchisiga og’iz bo’shlig’i va so’lagi orqali yuqadi.

Ixtioftirius (Ichthyophthirius)lar karp, sazan (zog’ora baliq), gulmoy va boshqa baliqlarning terisida, so`zgichlari (yoki jabralari)da parazitlik qiluvchi yirik (0,5-1mm) infuzoriyalar bo’lib, baliqchilik xo’jaligiga katta zarar yetkazadi. Ixtioftirius 5 so`tka davomida o’sib, terida yirik jarohat hosil qiladi va baliqlarni ko’plab nobud bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu parazit maxsus rivojlanishi – sistalanib ko’payishi orqali sog’lom baliqlarga yuqadi. Yetilgan parazit sistalanib, suv tubiga cho’kadi va sista ichida bo’linib, 1000 larcha mayda “kezuvchi” individlar hosil qiladi. Sistadan chiqqan mana shunday “kezuvchi” parazitlar sog’lom baliqlar terisiga kirib, kasallik vujudga keltiradi.

Trixodinlar (Trichodina) - ham baliqlarda parazitlik qiladi va baliqchilikka zarar yetkazadi. Bu kasalliklar O’zbekiston va Qoraqalpog’iston suv havzalarida uchrab turadi.