Zooinjeneriya

r

2

AA+2rqAa+q

2

aa=l, bu erda 

rA - populyasiyada 

---

A - genii gametalar uchrashish ehtimoli yoki konsentratsiyasi: qa - 

“a” genii gametalar uchrashi ehtimoli. Har bir urg‘ochi va erkak hayvon 

gametalari “A” yoki “a” genni o’zida olib yurganligi tufayli ulamish 

yig‘indisi rA+ qa=l ga teng bo’ladi. Xardi-Naynberg formulasini Pennet 

panjarasi yordamida gametalaming o’zaro qo’shilishini aniqlash bilan 

topish mumkin. 

 

 

Ammo  bu  qonunning  amalga  oshishi  uchun  bir  qator  muhim  sharoit 

bo’lishi,ya’ni: 

1) 

populyasiyada individlar soni chegaralanmagan bo’lishi: 

2) 

individlar populyasiyada erkin chatishishi: 

3) 

gomozigot  va  geterozigot  individlar  bir  xil  pushtdorlik, 

hayotchanlikga ega bo’lishlari va tanlanmasliklari; 

4) 

genotiplarda mutatsiyalar bir xil chastotada bo’lishi yoki e’tiborga 

olmaydigan darajada kam yuz berishi kerak. Lekin bunday sharoitni tabiiy 

populyasiyalarda  yaratib  bo’lmaydi. Demak, Xardi-Vaynberg  qonuni ideal 

populyapiyalar  uchun  to’g‘ri  ekan.  SHu  bilan  birgalikda  bu  qonun  irsiy 

o’zgaruvchanlik dinamikasini o’rganish uchun asosiy usul hisoblanadi. 

Bu  qonunga  binoan  erkin  chatishuvchi  populyapiyalarda  gomozigot 

(dominant va retsessiv) va geterozigot individlar soni doimiy bo’lib qoladi. 

Masalan, bir juft allel genlar (A va a) ning populyasiyada taqsimlanishidan 

uch  xil  genotip,  ya’ni  AA,  Aa  va  aa  vujudga  keladi.  Erkin  chatishuvchi 

---

populyasiyalarda bu nisbat keyingi bo’g‘inlarda saqlanib qoladi. 

Agar  populyasiyada  qandaydir  tashqi  ta’sir  natijasida  allellar  nisbati 

buzilsa  ham,  keyingi  bo’g‘inda  erkin  chatishish  natijasida  genotiplar 

turg‘unligi  saqlanib  qoladi.  Masalan,  populyasiyada  allellar  nisbati 

A=r=0,95;  a=q=0,05  bo’Isa,  gepotiplar  nisbati:  AA=r

2

=0,9025; 

Aa=2rq=0,950;  aa=q

2

=0,0025  bo’ladi.  Agar  populyasiyada  tashqi  ta’sir 

natijasida  allellar  nisbati  o’zgarib  A=r=0,70;  a=q=0,30  bo’lsa  keyingi 

bo’g‘inda erkin chatishish natijasida genotiplar nnsbati o’zgaradi. 

 

Evolyusiya  va  seleksiya  protsesslarida  turlar,  zotlar  yoki  navlaming 

irsiyati  o’zgarib  boradi.  Bu  o’zgarishlar  populyasiyaning  genetik 

strukturasining  o’zgarishlari  bilan  bogTiq.  Populyasiyaning  genetik 

strukturasi  o’zgarishiga  evolyusiyaning  asosiy  faktorlari  mutatsiya, 

migratsiya, gepetiko-avtomatik protsesslar va tanlash ta’sir etadi. 

Populyasiyalarda hech vaqt va hatto erkin holda ko’payganda ham bir 

tenglikda bo’lmaydi.CHunki ularda doimo tanlash yuz berib turadi. YOvvoiy 

hayvonlar  va  o’simliklar  populyasiyalarida  tabiiy  tanlash  uy  hayvonlari 

populyasiyasida esa tabiiy va sun’iy tanlash ro’y beradi. 

SHunday  qilib  populyasiyalarda  tanlash  olib  borilayotgan  belgi 

bo’yicha  organizmlar  soni  ko’payib,  genotiplar  nisbati  o’zgarib  boradi. 

---

Tanlashda  hisobga  olinmaydigan  belgilar  esa  ko’p  vaqt  ichida  tenglikda 

saqlanish  mumkin.  Ularda  genotiplar  iisbati  Xardi-Vaynberg  formulasiga 

to’g‘ri  keladi.  Tabiiy  tanlash  organizmniig  hamma  xususiyatlariga  ta’sir 

qilib, populyasiyaning butun strukturasini sistematik ravishda o’zgartirishga 

olib lcelsa, sun’iy tanlash faqat ayrim belgilar nisbatini o’zgartiradi. 

Mutatsiyalaming foydali bo’lishi evolyusiya va seleksiya protsesslari 

uchun  dastlabki  materalni  tayyorlab  beradi.  Organizmdagi  hamma  genlar 

o’zgarishga uchrashi mumkin. Tanlash genlardagi o’zgarishlaming taqdirini 

belgilaydi,  ya’ni  yangi  genetik  strukturasini  yaratadi.  Populyapiyalaming 

mutatsiyalar yordamida toTdirilib borishiga mutatsion bosim yoki mutatsion 

yuk  deyiladi.  Mutatsnon  bosim  populyasiya  strukturasining  o’zgarib 

borishida  katta  ahamiyatga  ega.  Ko’pgina  mutatsiyalar  retsessiv  paydo  bo 

Tib, dastlabki davrlarda geterozigot bo’ladi.