Zokirjon saidboboyev

8. 0 ‘rta Osiyo olimlarining kartografik tadqiqotlari
Xorazmiy. 
0 ‘rta asrlarda zaminimizdan yetishib chiqqan buyuk 
alloma VIII-IX asrlarda yashab ijod etgan Muhammad Muso al- 
Xorazmiyning kartografik tadqiqotlari qimmatlidir. Al-Xorazmiy
64

---

xalifa Ma’mun tashkil qilgan ,,Bayt-ul-hikma“ („Donishmandlar 
uyi“)da ham faoliyat ko'rsatgan. Xalifa Ma’mun o‘sha davrda 
yer yuzining batafsil kartalarini tuzish to‘g‘risida topshiriq bergan. 
„Dunyo kartalari“ aslida yaxlit atlas bolishi kerak edi. Atlas tuzish 
ishi bilan 70 ga yaqin olim shug‘ullangan, ularga esa Muhammad 
Muso al-Xorazmiy boshchilik qilgan.
Bu kartalar yig‘indisi „M a’mun dunyo kartasi“ nomi bilan 
ham yuritilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, uni tuzish islilari 
840 yillarga yaqin tugallangan bo‘lsa kerak.
Xorazmiyning mazkur kartalar munosabati bilan 837-847 yillar 
oralig‘ida yozilgan „Surat al-arz“ („Yer surati xaqidagi kitob“) 
asarida hatto Klavdiy Ptolemeyning ,,Geografiya“ kitobini tanqidiy 
tahlil qilgan. „Surat al-arz“ (arab tilida) 1926 yilda avstriyalik 
geograf Gans Mjik tomonidan nashr qilingan va shu asosda o‘zbek 
tiliga o'girilib chop etilgan.
Xorazmiyning kitobi bilan birga uning to‘rtta kartasi ham 
bizgacha yetib kelgan. Ular orasida Azov dengizi havzasi hududlari 
aks ettirilgan karta qimmatlidir. Ushbu karta shimolga tomon 
yo‘nalishda berilgan bo‘lib, Xorazmiygacha va undan keyingi 
geograflarning kartalarida ushbu dengiz janubga tomon yo‘na- 
lishda chizilgan.
Xorazmiy Nil daryosi kartasida ushbu daryo oqimini vaxshi 
bilishini ko‘rsata olgan. Kartada iqlim chegaralari ham aks 
ettirilgan.
Xorazmiyning uchinchi kartasi - „Qimmatli yoqutlar oroli' 
deb atalib, bunda hamma tomoni tog‘lar bilan qurshalgan bir 
orol tasvirlangan.
Nihoyat to‘rtinchi kartada dengiz qirg‘oqlarining turli shakllari 
berilgan.
Xorazmiyning „Surat al-arz“ asari G ‘arb va Sharq kartograflari 
uchun keyingi asrlarda ham qoilanma bo‘lib xizmat qildi. Undagi 
0 ‘rta Osiyoga oid ma’lumotlar haqiqatga yaqinligibilan ajralib turadi.
Beruniy. Mashhur qomusiy olim Beruniy kartografiya faniga 
ham ulkan hissa qo‘shgan bo‘lib, uning 10 varaqdan iborat „Tastih
65

---

as-suvar va tabtih al-quvar“ (qisqacha ,,Kartografiya“) asari 
xorazmshoh Abul Abbos M a’munga bag‘ishlangan. Risolada 
osmon globusini yasash to ‘g‘risida gapirilgan. Shuningdek, 
geografik karta haqida bunday deyilgan: „