Zohid Madrahimov tarixiy toponimika


M a h m u d   Q o s h g ' a r iy n in g   “ D evoni  lug 'otit  t u r k ”  asari  va  “J ahon



Download 3,25 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/22
Sana17.01.2022
Hajmi3,25 Mb.
#383125
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22
Bog'liq
Madrahimov Z. Tarixiy tononimika

M a h m u d   Q o s h g ' a r iy n in g   “ D evoni  lug 'otit  t u r k ”  asari  va  “J ahon
 
ta sv iri”  tarixiy  kartasida  to p o n im i k   m a 'lu m o tla r . 
B uyuk  a d ab iy o tsh u n o s 
M a h m u d   Q o s h g 'a riy   ijo d id a  ham   O 'r ta   O siy o   h aqidagi  m a ’lum o tlar k en g  yo ritilib  
b erilgan.  U  o 'z in in g   “ D ev o n i  lu g 'a tu t  tu rk ”  (T u rk   tilin in g   lu g 'a ti)  asarid a  O 'r ta  
O siy o   sh a h a rla rin in g   tu rk iy   n o m larin i  k eltirib   o 'tg a n .  XI  a srd a y ash ab   ijod  qilgan 
M ah m u d   Q o s h g 'a riy n i  h ay o ti  v a   ijo d iy   fao liy ati  to 'g 'r is id a   to 'liq   m a ’lum ot 
b izg ach a  y etib   kelm agan.  S hu  b o is  o lim n in g   tu g 'ilg a n   y ili  v a   val'oti  ham   m a ’lum 
em as.  M ah m u d   Q o s h g 'a riy   tu rk iy   x a lq la r  tarix i,  tili.  m adaniyati,  u rf-odatlarini 
p u x ta   o 'rg a n is h   m aq sad id a  b u tu n   O 'r ta   O siy o n i  kezib   chiqdi.  O 'z i  to 'p la g a n   boy 
d alillar  aso sid a  “ D evoni  lu g 'o tit  tu rk ”  a sarini  yozgan.  A sar  1074  — 1075-yillarda 
y o zilg an .  B u  h aq d a  asa rn in g   o 'z id a   q u y id ag i  fik rla r  bayon  etilgan:  ‘‘Bu  kitobni 
y o z g an   y ilim iz   to 'r t  y u z   o ltim ish   o ltin ch i  y iln in g   m uharram   o y id a  ilon  yili  kirgan 
e d i” .  B u  n o d ir q o 'ly o z m a   a sa r h o z ir  Ista n b u ld a  saqlanm oqda.
“ D ev o n ” dagi  to p o n im ik   m a'lu m o tla m i  b ir n e c h a  lu rg a b o 'lis h   m um kin:
1.  “ D ev o n ” d a tilg a  o lin g a n   joy  nom lari.


2.  E tnonim lar.  ya'ni  turli  xalq,  elat,  qabila.  urug"  nom lari.
3.  A ntroponim lar,  ya'ni  kishi  ism lari.
4.  G eografik  atam alar,  o 'sim lik   ham d a hayvon  nom lari.
A sar  m u q ad d im a  va  lu g ‘at  qism dan  iborat  b o 'lib .  m adaniy  m erosim izda 
alo h id a o 'rin n i  egallaydi.
B iz  bilam izki,  “ D evon” g a  doira  deb  atalgan  h arita  ilova  qilingan.  “ Devoni 
lu g 'o tit  turk"da ja m i  160  dan  ortiq  toponim   tilg a  olingan  lekin  asarda  ayrim  joy. 
o 'sim lik   va hayvon  nom lari  takroran  berilgan.
A sarda  tu rk iy   qavm   u ru g 'la r:  qipchoqlar,  o 'g 'u z .  yam ak,  boshqirt.  bosm il. 
qay,  yaboku.  tatar,  q irg 'iz ,  chigil,  y a g ‘m o.  tuxsi,  igroq. jaru . jam il,  u y g 'u r.  tangut. 
ta b g ‘ochlardan  tashqari  y an a  fors,  arab,  xitoy,  rus  xalqlari  haqida  ham 
m a ’Ium otlar  bor.  Q o sh g ‘ariy  “ D evon"idagi  h a ritad a   tilg a  olingan  nom lar 
to 'g 'r is id a   I.  I 
U m nyakov.  S.  U m rzoqov.  H.  H asanov  kabi  olim lar  asarlar 
vozganlar.  N e m is  sharqshunosi  A.  G erm an  asarga  ilova  qilingan  k artadagi  joy 
n o m larining  ro 'y x a tin i  to g 'la rd a n   boshlagan.  keyin  daryo  va  k o 'llarn i,  so 'n g ra  
m am lak atlar v a  sh ah arlam i  yozgan.  I.  U m nyakov  esa   ro 'y x a tn i  Saddi  Z ulqarnayn, 
M osin.  Sarondib.  B o laso g 'u n   va  hokazo  deb  boshlagan  “ D evon” dagi  no m lam in g  
asosiy  qism i  O 'r ta   O siyoga  o id  tu rk iy   nom lardir.  O lim ning  tasvirlashicha,  0 ‘rta 
O siyo  yer vuzasi jih a td an  to g ‘lik  va tekislik  qism lardan  iborat:  unin g  to g 'lik   qism i 
hozirgi  Q o z o g ‘iston.  0 ‘zb ekiston  hududlariga  to ‘gri  keladi.  S h im o li-g ‘arbda  faqat 
bitta  to g ‘  -   Jaboli  Q orachiq  berilgan.  Y er  y u zasin in g   m arkazi  qilib  q o raxoniylar 
dav la tin in g  poytaxti  B o laso g 'u n   shahri  olingan.  C hunki  X -X I  asrlard a  B o laso g 'u n  
yirik  shahar b o 'lg an .
K o 'p c h ilik   o lim lam in g   fik rich a  m azk u r  sh ah ar  Q irg ‘izistondagi  T o ‘qm oq 
shahri  yonida  b o ‘lgan.  B o laso g ‘un  shahrining  qadim gi  nom i  B iklig.  m o ‘g ‘ulcha 
nom i  G ‘u b o lig ‘  (g o ‘zal  shahar),  m ahalliy  (C h ig ‘il  v a  a rg ‘ucha)  nom lari  Q uzulish. 
Q uzo rd u   sh ah ar  yonida,  to g 'la r  orasidagi  k o ‘l  b o 'y id a   B a rsg ‘on  shahri  ham   bor. 
A niq lan ish ich a,  B a rsg ‘on  yoki  B arsxon  hozirgi  Issiq k o ‘1  b o 'y id a  -   uning jan u b i- 
sharqiy  b u rch ag id a  Q o 'y s a ra   yaqinida  b o 'lg an .  B undan  tashqari,  ‘‘D evon"da 
Issiq k o ‘1  h aq id a  aniq  m a’Ium otlar  berilgan.  “ Iss iq k o ‘1  -   B arsg ‘on d a  bir  k o i ,  
uzunligi  30  farsax,  eni  10  farsax” .  A g ar  farsaxni  km   ga  a ylantirsak.  k o 'ln in g  
uzunligi  180  km ,  eni  60   km  b o ‘ladi.  Q o s h g ‘ariy  k artasid a  O 'rta   O siyo 
q u y id ag ich a  tasvirlangan:  “ Sirdaryo,  garchi  nom i  y o zilm ag an   b o 'ls a   ham ,  ju d a  
aniq  chizilgan.  U  ikki  to g 'd a n   suv  oladi.  bir  irm o g 'i  -   “ Y ab o q u   suvi”  Q o s h g 'a r 
to g ia r id a n   chiqib,  F a rg 'o n a   bilan  O 'z g a n d   orasid an   oqadi,  bu  -   hozirgi 
Q oradaryo;  ikkinchi  irm o g 'i  shim oldagi  K o 'ch in k o rb o sh i  y onidagi  to g 'la rd an  
b oshlanib,  K oson  yon id an   o 'tad i.  S o 'n g ra   ular  birlash ib ,  F a rg 'o n a   vodiysining 
M a rg 'ilo n , 
X o 'ja n d   shaharlari  o ra lig 'id an   oqib  o 'tib ,  shim olga 
buriladi. 
A m u d ary o   ham   y irik   irm oqlardan  hosil  b o 'lg a n :  ulardan  biri  Q o s h g 'a r 
chcg arasid ag i  to g 'la rd a n   (S urxob-V axsh),  ik kinchisi  K ashm ir  chegarasidagi 
to g 'la rd a n   (V ax o n d ary o -P an j)  boshlanib,  A fg 'o n isto n   ch eg arasid a  q o 'sh ilib . 
sh im o li-g 'a rb g a   oqadi  v a  X orazm   yonidan  o 'ta d i.  Bu  ikkala  d aryo  o 'rtasid a g i 
uzun  to g '  O loy,  T urkiston,  Z arafshon  tizm alari,  Jayhun  g 'a rb id a g i  q u m lar  -  
Q o raq u m ” .
O lim n in g   h aritasid a  y o ‘l  q o 'y ilg a n   x a to -m az k u r  d a ry o la m in g   O bisk u r 
(K a sp iy )  den g izig a  quyulishidir.  Q o sh g 'ariy   h aritasin in g  m ark aziy   qism id a  O siyo


q it’asin in g   sh arq iy   m am lak atlari  tasv irlan g an .  U y g 'u r  v ilo y a tid a   5  ta  sh ah ar 
b o 'lib .  bular:  S ulm i,  Q o 'ju .  Jo n b aliq ,  B e sh b a liq ,  Y an g ib aliq   sh ah arlarid ir. 
U larn in g   en g   k atta  shahri  B esh b aliq d ir.  “ B aliq ”  s o 'z i  tu rk la r  v a  u y g 'u rla r  tilid a  
“ sh ah ar”  m a ’n o sid a   ish latilg an .  B eshbaliq  -   “ besh  sh ah ar",  Y an g ib aliq   -   "yangi 
sh ah ar’’  kabi.  B u n d an   tash q ari  M ah m u d   Q o s h g ‘ariy   a sa rid a   T u rk isto n d ag i  b a ’zi 
sh ah ar  n o m la rin in g   izohlari  b erilgan.  Ju m lad an ,  u n d a  T o sh k e n t  “ T ark e n t”  tarzid a 
k o 'rsa tila d i  v a   “T a rk e n t"   S h o sh n in g   ism i,  asli  T o sh k e n t  “ T o sh   sh ah ri"  dem akdir. 
S a m arq a n d n in g  asli  nom i  “ S am iz k an d ” -  k atta  sh a h a r deb t a ’riflanadi.
“ D ev o n "d ag i  n o m larn in g   asosiy  qism i  O 'r ta   O siy o g a  oid  turkiy  n o m lard ir. 
Bu  to p o n im lam in g   bir  q an ch alari  h am m a  u chun  tu sh u n a rlid ir.  C h u n o n ch i.  O qsoy, 
O q te rak   k ab i  n o m larn i  h o z ir  ham   u c h ratish   m um kin.  B uxoro,  F a rg 'o n a . 
S am arq an d ,  X o 'ja n d ,  X o razm .  T alas,  T arina,  S ayram ,  M an q ish lo q .  Is s iq k o 'l  kabi 
to p o n im lar  deyarli  o 'z g a ris h s iz  y etib   kelgan.  Q o ra y a lg 'a .  A la.  E rtisli  kabi  n o m lar 
fo n etik   jih a td a n   b iro z  o 'z g a rib   ketgan  v a  h o z ir  Hi,  Q o ra jllg 'a ,  O lay,  Irtish 
sh a k lid a   yo zilad i.  B esh b aliq .  Y angibaliq,  T u n k an d ,  Y ankand,  O 'z k a n d   kabi 
sh ah ar  n om lari,  B adalart.  B u q ach art,  Z an b iat.  Q av aq art,  Y a fg 'u a rt  kabi  d ovonlar. 
Ik k io 'k u z.  Q o ra q o sh   O 'k u z .  O ’ru n g q o sh o 'k u z   kabi  d ary o la r  e tim o lo g iy asig a 
“ D e v o n "n in g  o 'z id a n  ja v o b   to p ish   m um kin.
M a'lum ki.  to p o n im ik ad a   turli  a fso n alar  ham   in o b atg a  o linadi  va  o 'rg a n ilad i. 
L ekin  jo y   n o m lari  e tim o lo g iy asi  to 'g 'r is id a   M ah m u d   Q o s h g 'a riy   k eltirg an  
m a'lu m o tlarn i  sin ch ik lab   o 'rg a n is h   zarur.
“ D e v o n u   lu g 'o tit  tu rk “ dagi  to p o n im lam in g   b iz  uchun  y a n a   bir  qim m atli 
to m o n i 
u larn in g  
g ra m m atik  
xusu siy atlarid ir. 
M a'lu m k i.  jo y  
n o m larin in g  
e tim o lo g iy a sid an   tash q ari  g ram m atik   tu zilish ig a  q a rab   ham   u larn in g   qaysi  tilg a, 
qaysi  d a v rg a  oid  e k an lig in i  m a'lum   darajad a a n iq lash   m um kin.
H ozirg i  tu rk iy   to p o n im lam in g   a sosiy  q ism i  ikki  v a  uch  k o m p o n en td an .  ya'ni 
tark ib iy   q ism d an   iborat.  "D ev o n "d a g i  jo y   n o m la rin in g   y a rm id an   k o 'p i  bir 
k o m p o n en tli  nom lar.  M asalan .  Y am ak,  Y ofinj,  A lusli.  A z i g \   A b u l,  E til.  U dun. 
Y am ar.  A la,  U rang,  Q o 'jn ,  B ukur,  T alas,  Q atas,  Q uya,  l om an,  K oson,  X azar, 
C h o g 'la ,  B arx aa,  S abran,  S itg 'u n ,  T o v g 'a c h ,  B a rju g ',  T artu q ,  T ayiz,  K o 'ru n g , 
O azv in   k a b ila r  an a  sh u la r  ju m la sid a n .  Ikki  k o m p o n en tlila r  u  q a d ar  k o 'p   em as: 
Ik k ik o 'z ,  O q so y ,  O q terak ,  O la y ig 'o c h ,  B esh b aliq ,  Y angibaliq.  Q o ra y ig 'o c h . 
B adalart.  B u q ach art.  B o y y ig 'o c h .  Y u ld u z k o 'l  kabilar.  B u  to p o n im lam in g   b irin ch i 
k o m p o n en ti 
sifat, 
ikkinchi 
kom ponenti 
e sa  
ot 
(g eo g rafik  
atam a). 
Ikki 
k o m p o n en tlila r g ra m m atik   tu zilish i jih a tid a n   hozirgi  to p o n im lard an   larq   q ilm aydi. 
U ch  k o m p o n en tlila r  e sa  atig i  b ir  nechta:  D 'ru n g q o s h o 'k u z .  Q e ra q o s h o 'to a z . 
T o 'rig 'a rtta y iz ...
“ D e v o n "d a  ju d a   k o 'p   x alq ,  qabila.  to ifa  n o m lari  -   e tn o n im la r  tilg a   olingan. 
M ah m u d   Q o s h g 'a riy   “ D cv o n ” n in g   bosh  q ism id a   turk  q ab ila la ri  h a q id a   s o ‘z 
y u ritib :  b ajan ak ,  q ip cb o q ,  o 'g 'u z ,  yam ak,  basm il,  qay,  y a b ak u ,  tatar,  q irg 'iz , 
chigil,  tax si,  y a g 'm a ,  ig 'ro q , ja ru q , ju m u l,  u y g 'u r,  tangut,  xitoy.  K ito b n in g   lu g 'a t 
q ism id a   e sa  kenjak.  b ayot,  sa g 'd o q ,  uch,  qorluq.  o 'g ro q ,  kucha,  balaq,  kalach. 
aram u t,  tu rk m an ,  q iniq,  s a lg 'a r  kabi  etnonim larni  ham   tilg a  olgan.
“ D e v o n ” dagi  k ish ila r  ism lari  shu  jih a td a n   q im m a tlik i.  bir  n e c h a   arab ch a 
ism larn i  istisn o   q ilg an d a,  kishi  ism larining  d ey arli  h am m asi  q ad im iy   turkiy 
b o 'lib ,  h o zirg i  v aq td a  iste'm o ld an   chiqib  ketgan.  “ D ev o n u   lu g 'o tit  tu rk "d ag i  60


dan  ortiq  kishi  ism lari  orasida  xo n lam in g ,  pahlavonlam ing,  u ru g '  boshliqlarining. 
oddiy k ish ila m in g   ism lari.  laqablari  bor
“ D evon"'da  qaraqan  (q a ra g 'a n ),  anduz  (andiz).  alrrta,  alrnila  (olm a), 
arp ag 'a n .  bu rch aq   (lo ‘viya).  sarm usaq  (sarim soq),  apshan  (yavshan-shuvoq), 
y ilg ‘un  (y u lg ‘un),  yandaq  (yontoq),  qaram uq  kabi  o ‘simlik  nom iari  keltirilgan 
M ahm ud  Q o s h g ‘ariy  davridan  buyon  u lam in g   shaklida  deyarli  o ‘zgarish 
boMmagan.  A yni  paytda  qazin  (qayin),  charun  (chinor),  avya  (ayva  -   behi). 
y a g ‘aq  (y o n g ‘oq).  a n n u t  (N av o iy d a  -u m ru d ,  R adlovda  -   urm ud),  olm urut  (nok. 
nashvati).  azriq  (ay rih )  ajriq.  egir.  igir  -   iyir  singari  o ‘sim lik  nom lari  esa  fonetik 
o 'z g a rish   yoki  m etateza  (h arfla m in g   o 'm i  alm ashishi)  bilan  yetib  kelgan  Aruk 
(eruk)  bir  nech a  m evali  o ‘sim likning  nom i  boMgan:  sariq  aruk  -   o ‘rik,  qora  am   -  
o lx o ‘ri.  tu lu g   (ehtim ol.  tuklik)  aruk  -   shaftoli;  A sard a  ish g 'u n .  u sh g ‘un.  q ash g ‘un
-  ravoch. j a g 'm u r   ham da ja m g ‘ur -   sh o lg ‘om   (u y g ‘ur va q irg ‘iz  tillarida ch am g ‘ir
-   Ш ф.  rediska).  turm a  -   turp.  sarig"  tu rm a -   sabzi  (M ahm ud  Q o s h g 'ariy   a rg ‘ular 
sabzini  “ k izri” ,  o ‘g ‘uzlar  “ kashur",  “ g ash ir”  dey d ilar  deb  yozadi)  kabi  o ‘sim lik 
turlari  izohi  h am   keltirilgan.
“ D evon” d a   o 'sim lik   nom lariga  q arag an d a  hayvon  nom lari  ancha  k o ‘p. 
A rslon.  lochin.  qulon.  kirpi  (tipratikon),  q a rg 'a,  burga.  tilku  (tulki),  q u z g 'u n . 
q arsaq  (tu lk in in g   bir  turi),  tartar  (qush),  tav ish g ‘an  (quyon),  qoraqush.  bars 
(q o p lo n n in g   bir  turi).  it,  to ‘n g ‘iz,  o ‘q  yilon  (o ‘q  ilon),  atari  (ax ta  tuya)  kabi 
hayvon  nom lari  h o zir ham   shu  sh ak ld a talaffu z qilinadi.  K o 'p g in a   hayvon  nom lari 
h o z ird a  b o sh q ach aro q   talaffu z  etiladi:  tishak  (ikki  yoshli  q o 'y ).  hozir  -   shishak, 
chazan  h o zir  chayon,  chafli  -   chovli.  q atir  -   xachir.  q o 'tu z   -   q o ‘tos.  q o ‘ch, 
q o 'c h n g a r  -   q o 'c h q o r.  a z ig ‘  -   ayiq.  a z g ‘ir  -   a y g ‘ir,  ta q a g 'u   -   tovuq.  q irq o 'y   -  
qirgMy,  s ig 'ir -  sigir,  eshkak.  q a sh g ‘olaq  -   q ash g 'a ld o q   va hokazo.

Download 3,25 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish