Zohid Madrahimov tarixiy toponimika


O si yo  to 'g 'r isid a g i  m a 'lu m o tla r



Download 3,25 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/22
Sana17.01.2022
Hajmi3,25 Mb.
#383125
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22
Bog'liq
Madrahimov Z. Tarixiy tononimika

O si yo  to 'g 'r isid a g i  m a 'lu m o tla r .  
O 'z b e k is to n n in g   V II  asr  oxiridan  bosh lab   XII 
a srg ac h a   b o 'lg a n   tarixi  k o 'p ro q   v a  deyarli  arab  tilid ag i  y o zm a  m an b alard a 
y o ritilg an   v a  bu  a n 'a n a   k ey in c h alik   ham   tem u riy la r  d av rig ach a  davom   etgan.  Bu 
d a v rd a  y u rtim iz   avval  A rab   xalil'aligi  tark ib id a   s o 'n g ra   so m o n i) lar,  q o rax o n iy lar, 
g 'a z n a v iy la r,  x o ra zm sh o h lar d a v la tla rin i  b o sh d an   kechirdi.
O 'z b e k is to n  jo y   n o m la rin in g  o 'rg a n ilis h ig a  “ arab  g e o g ra fla rr’  nom lari  bilan 
m ash h u r  o lim lar  k atta  h issa   q o 's h g a n .  A rab   g eo g rafiy asi  a y n iq sa   X  asrd a  ken g  
rivojlandi.  Bu  d av rd a  M u q ad d a siy ,  Istax riy ,  Ibn  H avqal,  Ibn  R usta,  Ibn 
X u rd o d b eh   kabi  o lim lar  y e tish ib   chiqdi.  M a z k u r  m u arrix lar  y u rtim iz  hududini 
u m u m m u su lm o n   olam i,  A rab   xalil'aligi  b ir  qism i  sifa tid a   y o ritg an lar.  A rab lar 
to m o n id an   y u rtim izg a   b e rilg an   nom   M o v a ro u n n ah r  -   d ary o n in g   u  y o g 'id a g i 
m am lak at  m azm u n in i  b ild iru v ch i  ju g 'r o f iy   n o m   b iz g a c h a   yetib   kelg an   b o 'lib . 
asosan  arab  m u alliflari  a sa rla rd a   keltirib   o 'tilg a n .
Q u y id a  arab  g eo g raflari  asarlard ag i  to p o n o m ik   m a 'lu m o tla m i  keltirib 
o 'tan iiz:
Y irik  arab   geo g rafi  va  say y o h   olim i  M u q a d d asiy   to 'liq   ismi  sharifi  A bu 
A b d u llo h   M u h am m ad   Ibn  A h m ad   Ibn  A bu  b a k r  a l-M u q ad d asiy d ir.  O lim   947- 
y ild a   Q uddusi  sh arifd a  tu g 'ilg a n .  b u tun  d u nyo  m u su lm o n   m am lak atlari  b o 'y la b  
sa y o h at  q ilg an   v a  100 0 -y ild a v a fo t  etgan.
A l-M u q a d d asiy   sa y o h a t  v a q tid a   to 'p la g a n   h am d a  b o sh q a  m an b alard an  
olin g an   aniq  m a 'lu m o tla r  a so sid a   9 8 5 -y ild a   “ A h san   at  taqosim   11  m a 'rifa t  al- 
a q o lim ”  ( 'iq lim la r n i  o 'rg a n is h   uchun  eng  y ax sh i  q o 'lla n m a " )  asarin i  yozgan. 
K ito b n in g   ik kita  tahriri  m avjud:  birinchi  tahriri  9 8 6 -y ild a   am alg a  o sh irilg an  
b o 'lib ,  so m o n iy larg a,  9 8 9 -y ild ag i  ikkinchisi  e sa  fo tim iy larg a b a g 'is h la n g a n .
A sar  m u q ad d im a  v a  ikki  q ism d an   iborat.  M u q a d d im a d a   m u a llif  a sarn in g  
y o z ilish   tartib in i  b ayon  etg an   va  o 'z id a n   avval  o 'tg a n   g e o g ra f  o lim larn in g  
a sa rla rig a   to 'x ta lib   o 'tg a n . 
14  ta  b o b id a  esa   A rab   x alifalig ig a   kiruvchi 
v ilo y a tla m in g   g e o g rafik   h olati,  tab iiy   sharo itlari,  y irik   sh ah a rlari,  m e 'm o riy  
y o d g o rlik la ri,  ah o lisi,  x o  ja lig i,  k arv o n   y o 'lla ri,  u rf-o d atlari,  soliq  v a  ja rim a  
tu rlari.  har  bir m am lak a tn in g  m as h h u r k ish ila rig a  d o ir aniq  m a 'lu m o tla r berilgan.
A s arn in g   key in g i  b o b larid a   ajam   m am lak atla ri  (X u ro so n ,  S eyiston,  M o v a ­
ro u n n ah r)  tav siflan g an .  B irin ch i  q ism id a   arab   m am lak atla ri,  A rab isto n   yarim  
o ro lid a   jo y la sh g a n   m am lak atlar:  Iroq,  M e so p o tam iy a,  Suriya,  M isr,  M a g 'rib  
h a m d a  K ic h ik   O s iy o n in g   g eo g rafik   holati,  m a sh h u r  sh ah arlari  o so ri-atiq lari  har 
b ir  m am lak at  v a  v ilo y a tn in g  m a 'm u riy   tuzilishi  h a q id a  m a 'lu m o tla r keltirilgan.


“ A hsan  at-taq o sim ”  ijtim oiy-iqtisodiy  tarixiy  ham da  m adaniy  hayotga  oid 
qim m atli  m a'lu m o tla ri  bilan  boshqa  g eo g rafik   asarlardan  ajralib  turadi  va  arab 
m am lakatlari,  shuningdek  O 'z b e k isto n n in g   ijtim oiy-iqtisodiy  ham da  siyosiy 
tarixini  o 'rg a n is h d a   m uhim   m anba b o 'lib   x izm at  qiladi.
Bu  asarda  k o 'p la b   toponom ik  m a 'lu m o tla r  rivoyat  va  a fso n alar  keltirilgan. 
Jum ladan,  X o razm   toponim i  ha q id a  shunday  rivoyat  keltirilgan.  Podsho 
g 'a z a b n o k   b o 'lib .  o 'z in in g   bebosh  fuqarolarini  kim sasiz  uzoq  jo y g a   b a d arg 'a  
qilinishini  buyuradi.  L ekin  bu  yerda  o 'tin   va  g o 's h t  (y a'n i  A m udaryoda  baliq) 
k o 'p   b o 'lg an lig id a n   ular  om on  qoladilar.  M u so firlar  bu  o 'lk a n i  obod  qilib, 
X orazm  deb atad ilar (x o v ar-g o 'sh t,  azim -o 'tin ).
F a rg 'o n a   s o 'z i  h aqida  ham   riv o y atlar  bor.  M asalan,  F a rg 'o n a n i  N ushirvon 
(A n u sh irv o n )  bunyod  qilgan  va  p odsho  bu  yerga  har  bir  jo y d an   b ittadan  qabila 
o lib   kelgan  ekan.  S hunday  qilib,  turli  jo y la rd a n   kelgan  kishilar  im oratlar  qurib. 
ek in lar ekkan.  K ish ilar ularni  turli jo y la rd an   k e lganligidan  '‘A z,  har,  xona” -   “turli 
xonad o n lard an   k e lg a n la r   deb  atay  boshlaganlar.  S o ‘ng ra  az  q o 'sh im ch a si  tushib 
qolib,  H arxona b o 'lib  ketgan  .  bu  esa  b ora-bora F a rg 'o n a  shaklini  olgan  em ish.
B undan  tashqari,  M uqaddasiy  m a 'lu m o tla rig a   k o 'ra ,  C h a g 'an iy o n d a   1600 
ga  yaqin  qishloq  b o 'lg an .  Sayyoh  F a rg 'o n a d a   A xsikat,  O 'z g a n d .  O 's h .  Qubo. 
M a rg 'in o n ,  R ishton,  K oson.  Bob  (Pop).  A sht,  A vval,  A ndukon  (A ndijon), 
H uqand  (Q o 'q o n )  kabi  40  ta  shahar  ham da jo m iy   m asjidli  qishloqni  sanab  o 'tad i. 
M uqaddasiy 
va  arab  geo g raflarin in g   asarlarid a  nom lari  h o zirg ach a  saqlanib 
q olgan  to p o n im lar  tilga  olingan:  Z om in,  Jizzax,  Sobot.  X ovos,  K urkat,  S am g 'ar. 
X o 'ja n d   va boshqalar.
Bu  kabi 
m a 'lu m o tla r  V atan im iz  topo n im iy asin i  qam idiy  ekanligini 
k o 'rsa tad i.
M ash h u r  arab  g e o g ra f olim i  va  sayyohi  Istahriy  yoki  A bu  Is'h o q   lbrohim  
ibn  M uham m ad  al-F orsiydir.  T axm inan  85 0 -y ild a  E ronning  Fors  viloyatida 
tu g 'ilib , 
taxm inan 
9 3 4 -y ild a  vafot 
etgan. 

915-yildan 
boshlab 
Eron. 
M ovarounnahr.  Suriya.  M isr  v a  M a g ‘rib  b o 'y la b   sayohat  qilgan.  M ana  shu 
say o h at  vaqtida  to ’plan g an   boy  daliliy  m aterial  v a  zam ondoshi  A bu  Z ayd  A hm ad 
ibn  Sahl  al-B alh iy n in g   “ S uvar  al-aqolim ”  (“ Iq lim lar  surati” )  kitobi  asosida  9 3 0 -  
93 3 -y illard a  o 'z in in g   “ K itob  m asolik  ul-m am o lik ” (“ M am lak atlarg a  boriladigan 
y o 'lla r  haqida kito b ” )  nom li  qim m atli  asarini  yozgan.
A sar  y ig irm a  bo b d an   iborat.  U n d a  m usulm on  m am lakatlari  (A rabiston, 
M a g 'rib ,  M isr,  Suriya,  Iroq,  E ron,  M ovarounnahr),  shuningdek,  H indistonning 
chegaralari.  iqlim i.  m a ’m uriy  b o 'lin ish i, 
m ash h u r  shaharlari, 
ularga  olib 
b o rilad ig an   y o 'lla r,  ah olisi  v a  uning  m ash g 'u lo ti,  atoqli  k ishilari,  savdo-sotiq  va 
bo sh q a  m asalalar  bayon  etilgan.  O 'lk a la r  tav sifig a  u larn in g   h aritalari  ham   chizib, 
ilova  qilingan.  M o v aro u n n ah r  tavsifi  v a  h a ritasid a  O 'r ta   O siy o n in g   suvlari  (O rol 
d engizi,  A m udaryo,  S irdaryo,  Z arafshon,  k anallar).  aholi  m ask an lari  kabilar 
to 'g 'r is id a  m a ’lum o tlar m avjud.
O 'z   d avrining  k o 'z g a   k o 'rin g an   yirik  g e o g ra f olim i  v a  sayyohi  b o 'lg a n   Ibn 
H avq aln in g   to 'liq   ismi  A bulqosim   ibn  H avqal  a n -N isib iy   b o 'lib .  n asab ig a  k o 'ra , 
olim   S h im oliy  M eso p o tam iy ad a jo y lash g an   N asib in   shahridan  chiqqan.
Ibn  H avqal  943 -y ild an   boshlab  sav d o g ar  sifa tid a  turli  m am lakatlar: 
M arkaziy  A frika.  Ispaniya,  Italiya,  E ron  va  H in d isto n   b o 'y la b   sayohat  qilgan.  U


Istahriy  bilan   sh ax san   u ch rash g an .  U c h ra sh u v   v a q tid a   Istahriy  g o 'y o k i  undan  o 'z  
asaridagi  x alo   va  c h alk ash lik lam i  x a lo s  q ilish   v a  qay tad an   ushlashni  iltim os 
qilgan.
“ M en,  -   deb  yozadi  Ibn  H a v q al,  -   u n in g   kito b id ag i  bir  em as,  bir  necha 
h a ritala m i  tuzatdim ,  s o 'n g ra   u sh b u   o 'z   k ito b im n i  y o zish g a  q aro r  qildim .  Istaxriy 
k ito b id a  u ch rag an   xato larn i  tu zatd im ,  k ito b im g a  b ir  n ech ta haritalarni  ilova qildim  
v a  u lam i  izo h lab   b erd im ” .
Ibn  H a v q aln in g   asari  " K ito b   u l-m a so lik   v a-l-m am o lik ”  (“ Y o ‘llar  va 
m am lak atlar  haq id a  k ito b " )  yoki  q isq a c h a   " K ito b   surat  al-ard ”  (“ Y ern in g   surati") 
nom i  bilan  m ash h u r  b o 'lib .  H a m ad o n iy lard a n   S a y fu lla   A li  I  (9 4 5 -9 6 7 )g a  
b a g 'is h la n g an . 
Uni 
y o z ish d a  
m u a llif 
sa y o h atlari 
vaq tid a 
to 'p la g a n . 
sav d o g arlard an   s o 'ra b -su rish tirib   y iq q an   m a te ria llardan  ham da  Ibn  X u rdodbch. 
al-Jay h o n iy .  Q u d a m a   a sarlarid a n   fo y d alan g an .  K ito b d a   tav siflan g an   h a r  bir 
m am lak at  v a   v ilo y atn in g   haritasi  ham   b e lg ila b   berilgan.  M asalan,  M o v aro u n n ah r 
q ism ig a  ilova  q ilin g an   h a rita d a   Ja y h u n   (A m u d a rv o ),  B uxoro.  S am arqand. 
U sru sh o n a  (O 'ra te p a ).  Ispijob  (S a y ra m )  .  S hosh  va  X orazm   shaharlari  va 
vilo v atlari 
tasv irlan g an . 
A s a rd a  
tu rk   v a   g 'u z z la r, 
ularn in g   m as h g 'u lo ti. 
sh u n in g d ek .  M o v a ro u n n ah r  sh ah a rla ri.  x alq lari  x u su sid a  k eltirilgan  m a 'lu m o tla r 
nih o y atd a  q im m atlidir.
"K ito b   ul-m aso lik   v a l-m am o lik ”  a sa rin in g   arab ch a  m atni  ikki  m arta  M.  Ya. 
de  G uye  (1 8 7 8 )  ham da  K ram ers  to m o n id a n   (19 3 8   -   1939)  chop  etilgan.  K ram ers 
nashri  (u   1086-yilda  k o 'c h irilg a n   v a  h o zir  Istan b u l  ku tu b x o n alarid an   birida 
saq lan ay o tg an  
q o 'ly o z m a g a   a so sla n g a n ) 
b irm u n c h a   noyob 
n ash r  sifatid a 
qadrlanadi.
Istahriy.  Ibn  H av q al,  M u q a d d a siy   kabi  arab n a v is  olim larn in g   asarlari 
T o sh k e n t  shahri  to p o n im larin i  o 'rg a n is h   b o 'y ic h a  ham   m uhim   m anba h isoblanadi. 
Ju m lad an ,  o lim lar  o ‘z  a sa rla rid a   S h o sh   v ilo y a tin in g   m arkazi  B inkat  shahri  deb 
k o 'rsa tg a n .  B in k at  hozirgi  E s k ijo 'v a   va  C h o rsu   o ra lig 'id a   b o 'lg an .  B inkat  nom i 
fo rs-to jik ch a  b o 'lib ,  “ k o 'rim li  sh a h a r  d em ak d ir".  Istahriy  o 'z   asarid a  S hosh 
vilo y atid ag i  27  ta  sh a h a r  v a   q ish lo q n i  n om ini  tilg a   olgan.  O hangaron  vod iy sid a 
qayd  q ilin g an   14  ta sh a h a r-q ish lo q n in g   7  tasi  “ k a t”  q o 'sh im ch a li  nom lardir.

Download 3,25 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish