Zohid Madrahimov tarixiy toponimika


N a r s h a x iy n in g   “ B u x o r o   ta rix i”  as aridagi  t o p o n im ik



Download 3,25 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/22
Sana17.01.2022
Hajmi3,25 Mb.
#383125
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   22
Bog'liq
Madrahimov Z. Tarixiy tononimika

N a r s h a x iy n in g   “ B u x o r o   ta rix i”  as aridagi  t o p o n im ik  
m a ’lum otlar.
 
“ B u x o ro   tarix i”  asari  ta rix n av is lik d a   y o z ilg an   d astlab k i  a sa rla rd an   biridir.  A sar 
m u allifi  A b u   B a k r   M u h a m m a d   ib n   J a ’f a r   ib n   Z a k a r i y y a   a l - X a t t o b   i b n  
S h a r i k   a n - N a r s h a x iy   ( 8 9 9 - 9 5 9   y .y )  ta rix c h i  olim .  B u x o ro n in g   N a rsh a x  
q is h lo g ‘id a   tu g ‘ilgan.  T arjim a i  h o lig a   o id   m a ’lu m o tlar  k am   v a  faqat  a y n an   o ‘zi 
h a q id a   asa ri  o rqali  q o ld irilg an   m a ’lu m o tlar  m avjud.  S o m o n iy la r  saro y id a  kotiblik 
qilgan.  N arsh ax iy   9 4 3 -9 4 4 -y illa rd a   “ B u x o ro   tarix i”  (“ T arix i  viloyati  B u x o ro ” ) 
n o m li  a sarin i  arab   tilid a   y o z ib ,  uni  so m o n iy la r  am iri  N u h   ibn  N a s r  (9 4 3 -9 5 4 )g a  
b a g ‘ish la g a n .  N a rs h a x iy n in g   o ‘g ‘li  A b u   B a k r  M an su r  v a   nev arasi  h ad isshunos 
o lim   A b u   R a fi  a l-A la   ib n   M a n s u r  ibn  M u h a m m a d   ibn  J a ’fa r  a sa rn i  a ra b   tilid a 
d av o m   e ttirish ib ,  M a n su r  ibn  N u h   ( 9 9 7 - 9 9 9   y .y ),  y a ’ni  s o ‘n g g i  s o m o n iy la r


d a v rig a c h a   to ‘ldirishgan.  N asafiy n in g   “K ito b   al-qand”  (“ Sam arqandiya” )  va  A bu 
S a ’d  as-S am ’oniy  (1 1 1 3 -1 1 6 7   y.y)ning  “ K itob  al-ansob“  asarlarida  N arshaxiy 
h aqida  m a ’Ium otlar  m avjud.  N arshaxiy  o ‘z  tu g 'ilg a n   q ish lo g 'id a   vafot  etgan. 
A sam in g   asl  nusxasi  b izgacha  yetib  kelm agan.  1128-yilda  quvalik  Abu  N a sr 
A h m ad   ibn  M u h am m ad   al-Q u b av iy   asarn i  fo rs  tilig a   qisq artirib   tarjim a  qilgan.
11 7 8 - 1 179-yillarda  asar  2 -m arta  M uham m ad  Ibn  Z u far  ibn  U m ar  tom onidan 
qisqartirilgan.  T arjim o n lar  qisq artirish   bilan   birg a  uni  yangi  m a ’Ium otlar  bilan 
m a ’lum   m a’noda  to 'ld irg an lar.  N arsh ax iy   a slid a  o ‘z  asarig a  q an d ay   nom  
berg an lig i  m a’lum   em as.  Shu  sababli  a sa r  q o 'ly o z m a   nusx alard a  va  hozirgi 
zam on  ilm iy-tarixiy  ad ab iy o tid a  ham   “T arix i  N a rsh a x iy ”  (“N arsh ax iy   tarixi” ), 
“ T arix i  B uxoro”  (“ B uxoro  tarixi” ),  “ T ah q iq   ul-v ilo y at”  (“V ilo y at  haqiqatini 
an iq la sh ” ),  “A xbori  B u x o ro ”  (“ B uxoro h a q id a  xab arlar” ) kabi  har xil  nom lar  bilan 
y u ritilib   kelgan.  B u  n o m lard an   keyingi  uchtasi  asar  m azm uni  b o ‘y ich a  to ‘g ‘ri 
b o 'lib ,  ulardan  en g   an ig   i  -   “ T arixi  B u x o ro ”  h o zird a  tarixiy  ad ab iy o td a  q a t’iy 
o 'm a s h ib   qoldi.
“ B uxoro  tarixi”  36  bobdan  iborat  b o 'lib ,  asosan,  B uxoro  v o h asin in g   tarixiga 
b a g ‘ishlangan.  K itobning  bir  necha  bobi  B u x o ro n in g   b arpo  etilish i,  qadim iy 
nom lari,  qadim gi p odshohlariga b ag 'ish lan g an .  A sam in g  IV  bobi  B uxoro  atrofidagi 
K arm ana.  N ur,  T av o is,  Isk ajk at,  S h arg ‘.  Z andana,  V ardona.  A fsh o n a,  B arkat. 
R o m ita n ,  V a ra x s h a ,  B a y k an d   (P o y k e n d ) .  F o ro b   v a   b o s h q a la r   shahar  va 
q ish lo q la m in g  tasv irig a  b a g 'ish la n g an .  U n d a   b u jo y la m in g   tarixi,  aholisi  va  uning 
m a s h g 'u lo ti,  faoliyati  ham da tashqi  sh ah a rlar  bilan  m u n o sab atlari  h ik o y a qilinadi. 
B u x o ro   ah o lisin in g   ijtim oiy,  siyosiy,  iq tiso d iy   va  m adaniy  h a y o tid a  sodir  b o 'lg an  
m u h im   tarix iy   v o q ealar  bayon  qilinadi. 
“ B uxoro  tarixi”d a  IX  asrda  O 'rta  
O siy o n in g   arab  x alifalig id an   ajralib  chiqishi,  M o v a ro u n n ah r  v a  X u rosonda 
s o m o n iy lar  d a v la tin in g   b arp o   b o 'lis h i  v a  so m o n iy la r  d av rid a  B uxoroning 
iq tiso d iy  
v a 
m adaniy 
hayoti 
tasvirlangan. 
A sarda 
B u x o ro n in g  
tarix iy  
to p o g ra fiy a s ig a   oid  m a ’Ium otlar  b o 'lib ,  un d a  B uxoro  shah rin in g   darvozalari, 
ichki  v a  tashqi  d evorlarining  qurilishi  ham   ark  va  s h a h ris to n n in g   b in o   q ilin is h i 
h ik o y a   qilinadi.  A sar  faqat  B uxoro  tarix in ig in a  em as,  balki  butun  O 'r ta   O siyo 
tarixini  o 'rg a n is h d a  ham   n o d ir m anbadir.  “ B uxoro  tarixi”  Parij  (1892  y)da  fran su z, 
B u x o ro   (1 9 0 4 )  v a  T e h ro n   (1939)da  fors,  T o sh k en t  (1 8 9 7 )d a  rus,  K em brij 
( 1 9 5 4 )d a   in g liz,  T o sh k e n t  (1966,  1993)da  o 'z b e k   tilida,  D ushanbe  (1 9 7 9 )d a   tojik 
tilid a   n a sh r  etilgan.
“ B u x o ro   tarix i”  asarida  keltirilgan  sh ah arlard an   dastlab  B uxoro  toponim iga 
to 'x ta s a k . 
A bu-l-H asan  N ishopuriy  “ X azoin  ul-u lu m ”  k ito b id a   keltirganki, 
B u x o ro   shahri,  garchi  oradan  Jayhun  daryosi  o 'tg a n   b o 'ls a   ham   X uroson 
sh a h a rla rid a n  hisoblanadi.  A hm ad  ibn M u h am m ad   ibn N asr B u x o ro   k o 'p   ism larga 
e g a   d eydi  va  o 'z   kitobida  N u m ijk at  degan  ism ni  keltiradi.  Y ana  b o sh q a  bir jo y d a  
m en   uni  B um iskat  deb  k eltirilganini  k o 'rd im .  B o sh q a   b ir  jo y d a   arab  tilid a 
“ M ad in at  u s-su friy a”,  y a ’ni  "M is  shahar”  v a  y an a  b o sh q a  bir  jo y d a   arab  tilida 
“ M ad in at  u t-tu jjo r” ,  y a ’ni  "S av d o g arlar  sh a h ri”  deb  yozilgan.  B uxoro  degan  nom  
u  n o m la m in g   ham m asidan  m ashhurroqdir.  X uroson  sh ah arlarid an   birontasi  ham  
b u n ch alik   k o 'p   nom ga  ega  em as.  B ir  hadisda  B uxoro  nom i  F ohira  b o 'lib ,  kelgan. 
X o ja   im om ,  zohid,  voiz  Salm oni  Forsiy  aytish ich a,  p a y g 'a m b a r  shu n d ay   degan: 
Jab ro il  aytganki,  kun  chiqish  tom onda  bir jo y   bor,  uni  X u ro so n   d eydilar,  uning


u c h ta   sh ah arin i  q iy o m at  kuni  y o q u t  v a  m arjo n   b ilan   z iy n a tla b   k eltirad ilar;  u lard an  
n u r  c h iq ib   tu rad i;  u  sh a h a rla rn in g   te v a ra g id a   fa rish ta la r  k o 'p   b o ‘lib,  u lar  tasbih, 
h a m d   v a   ta k b ir  ay tad ilar,  k elinni  k u y o v   u y ig a  o lib   b o rg a n d ek ,  u  sh a h a rla m i  e ’zoz 
v a   ikrom   b ilan   m ah sh arg o h g a  o lib   k elad ilar.  B u  sh a h a rla rn in g   h ar  b irid a   yetm ish  
m in g d an   bay ro q ,  har  bir b ay ro q  ta g id a  y etm ish   m in g ta d an   sh ah id   (y o tg an )  b o ‘ladi 
v a   h a r  b ir  sh a h id n in g   sh afo ati  b ilan   fo rsc h a   s o ‘zlo v ch i  v a  x u d o n i  bir  deb  biluvchi 
y e tm ish   m in g   kishi  azo b d an   qu tu lad i.  Q iy o m at  kuni  u   sh ah arlarn in g   har  tarafi: 
o ‘n g  v a  s o ‘li,  oldi  v a o rqasi  o ‘n  k u n lik  y o ‘l  b o 'lib ,  b u la m in g  h a m m a sid a  sh ah id la r 
tu rad i.  H a zra t  p a y g 'a m b a r,  E y  Jab ro il!  U   sh a h a rla rn in g   n o m larin i  m en g a  ayt,  deb 
s o 'ra d i;  Jab ro il  sh ah arlarn in g   birin i  arab   tilid a   Q o sim iy   fo rsch ad a,  Y ash k ard  
d ey d ilar;  ik k in ch isin i  arab c h ad a   S am aro n ,  fo rsc h a d a   S am arq an d   dey d ilar; 
u c h in c h isin i  arab c h ad a   F o h ira,  fo rsc h ad a   B u x o ro   d ey d ilar,  deb  ja v o b   berdi. 
P a y g 'a m b a r,  E y  Jabroil!  N e g a   F o h ira   deb  atay d ilar?   Jab ro il:  sh u n in g   u chunki, 
q iy o m at  k u n i  B u x o ro   shahri  o 'z id a   sh a h id la m in g   k o 'p lig i  bilan  fax r  qiladi,  deb 
ja v o b   berdi.  P a y g 'a m b a r  x ito b   qilib:  E y  xudo!  F o h ira g a   b a rak at  bergin,  unin g  
x a lq la ri  d illarin i  taq v o   b ilan   p o k   etgin,  ishlarini  p o k iza   q ilg in   v a   u lam i  m en in g  
u m m a tim g a   m arh am atli  qilgin!  -   dedi.  A n a   shu  m a ’ni  tu fay li  b u x o ro lik la m in g  
rah m d illik larig a,  u la m in g   e ’tiq o d lilik   v a   p o k lik la rig a   k u n   ch iq ish   v a   k u n   botish 
g u v o h lik  beradi.
“ B u x o ro   tarix i” d a   k e ltirilg an   ay rim   q ish lo q la r  izhohi  ham   shu  d a v rg a   oid 
o 'z ig a  x o s m a 'lu m o tla m i  beradi.  Ju m lad an ,  a sa rd a k eltirilg an  jo y  nom lari:
K a rm in a  -   B u x o ro   q ish lo q lari ju m la s id a n   b o 'lib ,  u n in g   suvi  B uxoro  suvidan 
k elad i;  x iro ji  B u x o ro   x iro jig a  q o 's h ila d i.  U n in g   o 'z ig a  teg ish li  a lo h id a  b ir  qish lo q  
h am   b o r;  u n d a  m asjidi  jo m e   b arp o   etilgan.  K a rm in a d a   ad ib   v a   sh o irlar  k o 'p  
b o 'lg a n la r.  M a sa ld a   a y tilish ich a,  q a d im   v a q tla rd a   K arm in an i  “ B odyayi  x u rd a k ” 
(“ K o 'z a c h a ” )  deb  atag an lar.  B u x o ro d a n   to   K a rm in a g ac h a   o 'n   to 'r t   farsan g d ir. 
K a rm in a  h o z irg i  N a v o iy   v ilo y a tid a g i  K a rm an a   sh a h rig a t o 'g 'r i   keladi.  T an iq li  rus 
a k ad e m ig i  V.  V.  B a rto l’d  K a rm a n a   to p o n im in i  “ ki  A rm a n iy a ”  -   A rm a n isto n g a  
o 'x s h a s h ,  d e b  
izohlaydi.  S h u n in g d e k ,  to p o n im   q ad im g i  tu rk ch a   “ k a rm a n "  -  
“ q ish lo q ”  (qadim gi  sh ah ar)  s o 'z id a n   y asalg an ,  d egan  fik rla r  ham   m av ju d .  L ek in  
bu  fik r  b izn in g c h a   t o 'g 'r i   em as.  C h u n k i,  k arm an   s o 'z i  h o zirg i  ru s  tilid a   ham  
m av ju d   b o 'lib   “ h a m y o n ”  d eg an   m a ’noni  b ildiradi.  A to q li  o 'z b e k   to p o n im isti  S. 
Q o ray ev   e sa   B o d y ay i  X u rd a k   asli  “ K o 'z a c h a ”  em as,  balki  “ k ich ik   d a sh t” ,  “ k ich ik  
c h o 'l”  d em ak d ir,  d eg an   xu lo salarn i  beradi.  C hunki,  b o d y a   s o 'z in in g   asl  m a ’nosi 
“ c h o 'li  b iy o b o n ”  d eg an id ir.
N u r  -   k a tta  jo y .  U n d a   m asjid i jo m e   bor.  U  k o 'p g in a   ra b o tlarg a   ega.  B u x o ro  
v a   b o sh q a  jo y la m in g   o d am lari  h a r  y ili  ziy o rat  u chun  u  y e rg a   b o rad ilar.  B u x o ro  
a h o lisi  bu   ish d a   k o 'p   m u b o la g 'a   q ila d ilar;  N u r  ziy o ra tig a   b o rg an   kishi  haj  q ilg an  
(k ish in in g )  fa zila tig a   e g a   b o 'la d i;  u  z iy o ratd an   q ay tib   k e lg a n id a   ta b a rru k  jo y d a n  
k elg a n lig i  sab ab li  sh a h a m i  h a v o z a   ban d   q ilib   beza ta d ilar.  B u  N u m i  b o sh q a 
v ilo y a tla rd a   N u ri  B u x o ro   deb  ata y d ilar.  T o b ein lard an   (M u h a m m ad   p a y g 'a m b a rn i 
o 'z   k o 'z i  bilan   k o 'rg a n   (sa h o b a )la m i  k o 'rg a n   kish ilar)  k o 'p   k ish ila r  u  y e rg a   dafn 
e tilg an lar.  B u   q ish lo q   h o zirg i  N u ro ta   sh a h rig a   t o 'g 'r i   keladi.  N u ro ta   to p o n im i  e sa 
o lim lar  t a ’k id la sh ic h a   m o g 'u lc h a   “ n u ru ”  -   “to g ‘” s o ‘zid an   o lin g an   ekan.  B u  fik r 
h a q iq a td an   y iro q ro q .  S ab ab i,  m o g 'u lla r  k irib   k elg u n ig a  q a d a r  h am   jo y   sh u n d ay  
atalg an .


T av o is 
-  
tarix iy  
ad ab iy o td a 
k o ‘proq 
uchraydigan 
to ‘g ‘ri 
atalishi 
“ T av o v is” dir.  Bu  B uxoro  vilo y atlarid an   b o 'lib ,  (asl)  nom i  A rquddir.  U  Raboti 
M alik  c h o 'lin in g   g ’a rb id a   jo y lash g an .  U n d a  boy  va  zebu  ziynatni  sevuvchi 
kish ilar  y ashaganlar.  Z eb u   ziynatga  berilg an lig id an   har  bir  kishi  ziynat  uchun 
u y id a  b itta  yoki  ik k ita  tov u s  saqlagan.  A rab lar  (bu  y erga  kelishdan)  ilgari  tovusni 
k o ‘rm ag an   ekanlar,  b u   y erd a k o ‘p  tovuslarni  k o 'rib .  u  qishloqni  “ Z ot  u t-tavois”  -  
“ T o v u slar  egasi”  deb  ataganlar,  uning  asl  nom i  esa  unutilgan;  undan  keyinroq 
“ zot”  s o 'z in i  tash lab ,  T av o is  deb  q o ‘y a  q olganlar.  U n d a  m asjidi jo m e   bor,  u  katta 
b ir  sh ah risto n g a  ega,  qadim gi  v a q tlard a   (har)  kuz  faslida  u  jo y d a   o ‘n  kun  bozor 
b o ‘lar edi.  U  b o zo rd a  shunday rasm   bor ediki,  (boshqa bozo rlard an   surilib  qolgan) 
har  q an d ay   nuqsonli  qullar,  ch o rv a  m ollari  v a  b o sh q a  aybli  qoldiq  n arsalar  b o 'lsa  
h am m asi  b u   b o zo rd a  so tila  b erar  va  ularni  qaytarib  b erishning  h ech   iloj-im koni 
b o 'lm a s   edi;  na sotuvchi  v a n a olu v ch in in g   hech  bir  sharti  qabul  qilin m as  edi.  H ar 
y ili  (sh u   o 'n   kunda)  bu  b o zo rg a   m asalan,  F a rg 'o n a ,  C hoch  (T oshkent  shahrining 
ilk  o ‘rta   asrlardagi  nom i)  v a  b o sh q a  jo y la rd a n   kelgan  sav d o g arlar  va  turli 
h o jatm an d lard an   o 'n   m ingdan  ortiq  kishi  h o zir  b o 'lis h a r  va  k o ‘p  m an faat  topib 
q ay ta r  edilar.  S hu  sababli  bu  q ish lo q n in g   a holisi  boy  kish ilar  ed ilar  va  boyliklari 
deh q o n ch ilik   tufayli  e m as  edi.  T av o is  S am arq an d g a  b oriladigan  k atta  y o ‘l  u stida 
b o 'lib ,  undan  B u x o ro g ach a yetti  farsangdir.
Iskajkat.  U  b ir  k atta  k u h an d izg a  (“k u h d iz”  -   q a l’a)  ega.  U ning  aholisi  boy 
k ish ilar  b o ‘lganlar;  b o yliklari  dehqon ch ilik d an   b o ‘lm agan,  chunki  u  qish lo q n in g  
yerlari  h arob  b o ‘lib,  y ax sh i  yerlari  m in g  ju ftg a  (y a ’ni  “ q o 's h   h o ‘k iz”,  yer  o 'lch o v i 
sifa tid a  ishlatilib,  bir  fasld a  bir  ju ft  h o ‘kiz  bilan  ishlov  berib  hosil  olinishi 
m u m k in   b o 'lg a n   y er  m iqdorini  an g latad i)  yetm agan.  U ning  h am m a  aholisi 
sav d o g arch ilik   bilan   s h u g ‘ullangan.  IJ jo y d a   k o 'p   b o ‘z  (to ‘qib)  ch iq arilar  edi.  H ar 
p a y sh a n b a   kuni  u  y erd a  b o zo r  b o 'la rd i.  U  qishloq  sulto n lik k a  tegishli  m ulklar 
ju m la sid an d ir.  D o g 'u n iy   u  jo y g a   bir  ham m om   qurdi  va  dary o n in g   quyi  tom on 
q irg ‘o g ‘ida  b ir  b u rch ak k a  k atta  q asr  bino  qildi.  U  q a sm n n g   qoldiqlari  bizning 
z am o n am izg ach a  saq lan ib   k elgan  edi.  D o g ‘uniy  qasri  deb  ataganlar;  uni  daryo 
suvi  vayron  qildi.  Sahl  ibn  A h m ad   D o g 'u n iy   uchun  Iskajkat  aholisi  har  yili  o 'n  
m ing  d irham   soliq  to 'la sh i  sh art  edi.  Bu  soliqni  ham m a  xon ad o n larg a  taqsim   qilib 
t o 'la r   edilar.  K eyinroq  borib  aholi  ikki-uch  yil  dav o m id a  soliqni  to 'la m a d i  va 
p o d sh o h g a   m u ro jaat  q ilib   u ndan  yordam   so 'ra d i. 
Sahl  ibn  A h m ad n in g  
m ero s x o 'rla ri  am ir  Ism oil  S om oniy  d av rid a  hujjat  k o 'rsa td ila r,  u  hujjatni  k o 'rib , 
t o 'g 'r i   topdi.  L ekin  (ikki  orad ag i)  xusum at  uzoq  davom   etib  sh ah a m in g   u lu g ' 
kishilari  qish lo q   aholisi  bilan   D o g 'u n iy   m e ro sx o 'rla ri  orasiga  tushib,  bir  yuz 
y etm ish   m in g   d irh am g a  sulh  qildilar.  A holi  q ishloqni  sotib  o lib  (D o g 'u n iy  
m e ro s x o 'rla rig a )  soliq  to 'la s h d a n   q u tu ld ilar v a u  m ab la g 'n i  to 'la d ila r.
S h a rg '  q ish lo g 'i  Isk ajk at  ro 'p a ra sid a d ir,  ikko v in in g   orasid a  katta  daryodan 
b o sh q a  h ech   bir  b o g '  v a   b o 's h   y erlar  y o 'q   U  daryoni  R udya  S om jan  deb 
ataganlar.  H o zird a  esa  S h a rg '  daryosi,  b a ’zi  k ish ila r  b o 'lsa ,  H arom kom   deydilar. 
Bu  ikki  qish lo q   o 'rta s id a   d a ra   u stid a  k atta  k o ’prik  b o r  edi.  S h arg '  q is h lo g 'id a  
hech  v aq t  m asjidi  jo m e   b o 'lm a g a n .  M uham m ad  ibn  J a ’far  (a n -N arsh ax iy )n in g  
aytish ich a,  (bu jo y   ah o lisin in g )  qadim gi  v aqtlarda  bir  bozori  b o 'lib ,  har  yili  qish 
o 'rta s id a   o 'n   kun  davom   etar,  (k ishilar)  uzoq  vilo y atlard an   kelib  sav d o   qilar 
edilar.  K o 'p ro q   u jo y d a n   shinni  bilan  tayyorlangan  m ag 'iz li  h olva c h iq a r edi,  y an a


u  jo y d a n   k o ‘pro q   ch iq ad ig an   n a rsa   q in to riy '  v a   c h o 'p   (y o g ‘och)lar,  tu zlan g an  
baliq,  y angi  b aliq.  q o ‘y  v a q o ra k o ‘l  terilarid an   tik ilg an   p o 'stin la rd a n   ib o rat edi;  bu 
y e rd a   k o ‘p  sa v d o   b o ‘lar  edi.  B u  S h a rg ‘  v a  Isk a jk at  B u x o ro n in g   en g   yaxshi 
qish lo q lari  b o ‘lgan.
Z an d a n a .  Bu  qishloq  k a tta   q a l’aga,  k o ‘p g in a   b o z o r jo y la rg a   m asjid i  jo m e g a  
ega.  B u   y e rd a   h a r ju m a   kuni  n a m o z   o ‘q iy d ila r  v a   b o z o r  qiladilar.  B u  q ish lo q d a 
(to ‘qib)  c h iq a rila d ig a n   n a rsa  -  b o 'z n i  “ z a n d a n iy c h i” ,  y a ’ni  “ Z an d an a q is h lo g ‘idan 
ch iq a d ig an ”  deb  ataydilar.  B u  y e rd a   u  h am   y a x sh i,  ham   k o 'p   b o ‘ladi.  S hu  xil 
b o ‘zd an   B u x o ro n in g   k o 'p   q ish lo q la rid a   t o ‘qiy d ila r  v a  buni  ham   “ zan d a n iy c h i” 
deb  atay d ilar.  C h u n k i  u  av v alo   shu  q ish lo q d a  to ‘q ib c h iqarilgan.
S .Q o ra y ev n in g   fikricha.  bu   h o z irg i  P e sh k u   tu m a n id ag i  Z an d o n i  q ish o g 'i 
b o 'ls a   kerak.  B u  tum an  B u x o ro   v ilo y a tig a   q a rash li  b o ‘lib,  1989-yil  17-m ayda 
tash k il  etilg an .  M ah alliy   to p o n im istla m in g   fik rich a,  tu m a n   no m i  (“ p e sh k u ” ) 
“ P esh i  k u y ”  -   “ K a tta   y o i   u stid ag i  jo y ”  m a ’no sini  bildiradi  v a  shu  nom dagi 
q ish lo q q a   n isb atan   ishlatilgan.  B u   a ta m an in g   “ p e sh i  k o ‘h ”  -   “ o ld in d ag i  to g ‘” 
v arian ti  ham   bor.
V ard o n a.  B u  k a tta   b ir  q ish lo q   b o ‘lib,  k u h a n d iz g a,  k a tta  v a  m u stah k am  
h iso rg a   ega.  U  q ad im   v aq tlard a n   p o d s h o h la m in g   tu rarjo y lari  b o 'lg a n ,  (lekin) 
h o z ird a   u n d a   p o d sh o h   o ‘tirad ig an   q aro rg o h   y o ‘q.  V a rd o n a   B u x o ro   sh ah rid an  
q ad im ro q   (b a rp o   b o 'lg a n )  uni  S h o p u r  M a lik   b in o   qilgan.  U  T u rk isto n n in g  
c h eg a ras id a  jo y la sh g a n .  U jo y d a  h a r h a fta d a  bir kun b o z o r  b o 'lib   sav d o g a rla r k o 'p  
k elar edilar.  U  y erd an   ch iq ad ig an   n a rsa  ham   y a x sh i x il  “ z a n d a n iy c h i”  b o 'lg a n .
V a rd o n a   to p o n im in i  V ard an ze ,  V ard an zi,  V a rd an i  shakllari  ham   bor. 
P ah lav iy   tilid a   “ v ard ”  -   gul,  “ o n ”  k o 'p lik   q o 'sh im c h a si,  “z e ”  esa   y e r  y a ’ni 
“ V a rd o n ze ”  -   “ S ergul  jo y ”  d e g a n   m a ’no n i  b ildiradi.  Y a n a   b ir  b o sh q a  m an b ad a 
e sa  bu  to p o n im   s u g 'd c h a   “ v ar”  s o 'z i  bilan   b o g 'la n ib ,  “ q o ‘rg ‘on,  p o d sh o h la m in g  
m ax su s  q a ro rg o h i”  d eg an   m a ’n o la m i  bild irad i,  deb  k o 'rsa tila d i.  B u  jo y   h ozirgi 
B u x o ro   vilo y ati  S h o firk o n   tu m a n ig a  t o 'g 'r i   keladi.
A fsh in a.  K atta  sh a h risto n g a   v a   m u stah k am   h iso rg a   egadir.  B ir  q a n ch a  
q ish lo q la r  u n g a   m an su b d ir.  U  y e rd a   h ar  h a fta d a   b ir  kun  b o z o r  b o 'la d i.  Bu 
q ish lo q n in g   ek in   yerlari  v a  b iy o b o n la ri  m ad ra sa   tala b alarig a   v a q f  q ilingan. 
Q u ta y b a   ibn  M u slim   u jo y d a   m asjid i jo m e   bin o   qilgan.  M u h am m a d   ibn V o se   ham  
b ir  m asjid   q u rd irg an .  B u  y er  d u o   q abul  b o 'la d ig a n   jo y .  O d am lar  sh a h a rd a n   u 
jo y g a   b o ra d ila r  v a   uni  tab a rru k   deb  h iso b lay d ilar.  H o zird a  R o m ito n   tu m an id ag i 
A fs h an a  q ish lo g 'id ir.
B ark ad .  B u  q ad im iy   v a  k a tta   bir  q ishloq;  bir  k a tta   k u h a n d iz g a   ega.  Bu 
q ish lo q n i  ‘'B a rk ad i  ala v iy o n ”  -   “A li  a v lo d n n in g   B a rk ad i”  deb  atay d ilar.  B u n g a 
sab ab   shuki,  am ir  Ism oil  S o m o n iy   bu  qish lo q n i  sotib  olg an   v a  o lti  b o 'la k k a  
ajratib.  u ndan  ikki  b o 'la g in i  A li  v a  J a ’far  av lo d ig a,  ikki  b o 'la g in i  d a rv ish la rg a   va 
ikki  b o 'la g in i  o 'z  m e ro s x o 'rla rig a  v a q f  qilgan.
R o m tin   (R o m itan ).  B u  k a tta   bir  k u h an d izg a  e g a   v a  m u stah k am   b ir  qish lo q  
b o 'lib ,  B u x o ro d an   q a d im iy ro q d ir.  B a ’zi  k ito b la rd a   bu   qish lo q n i  B u x o ro   deb  ata-
*  Q intoriy  D o ziyning  lu g 'a tid a   “ q u n toriy”  talafFuzi  b ilan   o ‘q ilib   “o ‘q-y o y ”  yo k i  “ nay za  y o g ’o c h i”  deb   tarjim a 
q ilingan  “ M uhiti  A ’z a m ” da  e sa  “q in to riy "g a   “tu tatilad ig an   u d ”  m a ’nosi,  “ Burxoni  qote” da  y o n g ‘o q   d arax tin m g 
ildizi  ichida  pay d o   b o ’ladigan  y elim g a  o ‘x sh ash   narsa  deb  izoh  berilib,  u n in g   qon  to ‘xtatish   x u susiyati  bor 
deyilgan


g a n la r  Bu  qish lo q  qadim   vaq tlard a  podshohlarning  turarjoylari  boMgan,  (keyinroq 
esa)  B uxoro  shahari  bino  b o 'lg a n d a n   keyin,  p o d sh o h la r  qish  faslid ag in a  bu 
q ish lo q d a tu radigan  b o 'lg an la r.  (Bu  yerlar)  islom   d avlatiga o 'tg a n d a  ham   shunday 
b o 'lib   turgan.  M arhum   A bu  M uslim   B u x o ro g a  k elg an id a  shu  q ish lo q d a  turgan 
Bu  qishloqni  A frosiyob  bino  qilgan.  A frosiyob  har  vaqt  bu  v iloyatga  kelganida 
shu  qishloqdan  b o sh q a  jo y d a   turm agan,  F o rsiy lam in g   k ito b larid a  aytilishicha, 
A frosiyob  ikki  m ing  yil  yashagan.  U  jo d u g ar  b o 'lib ,  N uh  podsh o h n in g   b olalari- 
d andir.  U  o 'z in in g   Siyovush  nom li  kuyovini  o 'ld irg an .  S iyovushning  K ayxusrav 
nom li  o 'g 'li  b o 'lib ,  u  o tasining  qonini  lalab  qilib  k o 'p   lashkar  bilan  bu  viloyatga 
kelg an id a  A frosiyob  shu  R om tin  q ish lo g 'in i  hiso r  qilib  turgan.  K ayxusrav  o 'z  
lashkari  bilan  ikki  yil  shu  hiso r  atrofini  o 'ra b   turdi  va  uning  ro 'b a ra sig a   bir 
qish lo q   bino  qilib,  u  qishloqni  R om ush  deb  atadi.  Uni  yaxsh ilig id an   R om ush 
d eganlar.  Bu  qishloq  h o zirg ach a  obodondir.  K ayxusrav  R om ush  q ish lo g 'id a  
o tash p arastlar 
ibodatxonasini 
qurdi: 
o tash p arastlam in g  
avtishlaricha, 
bu 
ib odatxona B uxorodagi  o tash p arastlar ib o d atxonalarining eng  qadim iysidir.
“ B uxoro  tarix i” n in g   B uxoroda  bosilgan  n u sx a sid a   R om tin  (R om itan) 
q ish lo g 'in in g   kelib  chiqishi  to 'g 'r is id a   bir  rivoyat  keltiriladi.  A ytadilarki, 
A fro siy o b n in g   bir  qizi  b o 'lib ,  uning  d oim o  boshi  o g 'rir  edi.  R o m tin g a  kelib  turib 
qo lganidan  keyin  bu  y ern in g   havosi  m u v o fiq   kelib  darddan  halo s  b o 'ld i  va  bu 
yerg a  ‘'O rom i  tan ”  -   “ T an  orom i”  deb  nom   q o 'y d i.  O ddiy  xalq  buni  R om tin 
deganlar.  L.  S.  T o lsto v a  R om itan  toponim ini  ikki  qism g a  ajratib,  birinchi  qism  
Ro -  fo rsch a  rax  “у о 'Г ,  ikkinchisi  m itan -  q abila  nom i  b o 'lsa   k erak   deb  izohlaydi 
v a  R om itan  “ M itan   q abilasining  y o 'li”  degan  m a ’noni  anglatadi.  L ekin 
b izningcha,  bu  fikr  haqiqatdan  yiroqroq.  C hunki.  m itan  q abilalari  bizning 
h u d u d lard a  yashagani  yoki  yurish  qilgani  to 'g 'ris id a   aniq  m a ’lum otlar  y o 'q  
S huningdek.  to p o n im n in g   ikkinchi  qism i  etn ik   nom   b o 'lm a y ,  balki  o 'r ta   asr  fors 
tilig a  m ansub  “ M atean ” -  “ yashash jo y i,  uy,  q ish lo q ”  s o 'z i  bilan  alo q ad o r b o 'lis h i 
m um kin.  B unda R om itan - “ y o 'l  ustidagi  qish lo q ”  m a ’nosini  anglatadi.
V araxsha.  B ir  nusxa  (kitob)  d a  V araxsha  o 'm id a   R ajfandun  deb  yozganlar. 
K atta  qish lo q lar ju m la sid an   b o 'lib .  B uxoro  singari  edi:  u  B uxoro  shahridan  qadi- 
m iy ro q d ir,  u  p o d sh o h lar  turadigan  jo y   b o 'lib ,  m ustahkam   hiso rg a  ega  b o 'lg an , 
chunki  pad sh o h lar  (u  h iso m i)  bir  necha  m arta  m ustahkam laganlar.  U ning  B uxoro 
sh ah rin in g   devori  singari  devori  ham   b o 'lg an .  R ajfandun  yoki  V arax sh an in g   o 'n  
ik kita  a rig 'i  bor.  Bu  qish lo q   B uxoro  d ev o rin in g   ich k arisid a  jo y la sh g a n .  U nda 
obod  bir  q a sr  b o 'lg an ,  shundayki,  g o 'z a llik d a   uni  n am u n a   qilib   k o 'rs a ta r  edilar. 
U nda  B uxorxudot  bino  qilgan  b o 'lib ,  q u rilg a n ig a  m ing  y ildan  ortiq ro q   vaqt 
o 'tg a n .
V arax sh a   toponim i  kelib   chiqishi  x u su sid a  aniq  m a ’lum o t  y o 'q .  M an b alarg a 
k o 'ra ,  V arax sh a ham   ikki  qism dan  “ var” -  q o 'r g 'o n ,  q a l’a,  a x sh a  yoki  axsi  q ab ila 
n o m idan  tashkil  topgan  va  “ axsi  (axshi)lar  q o 'r g 'o n i  y o k i  q a l’asi”  m a ’nosini 
anglatadi.
B aykand.  Buni  sh ah arlar  ju m la sid an   deb  hisob lay d ilar.  B aykand  aholisi, 
b iro r k ish in in g   B aykandni  qishloq  deb  atash ig a  ro zilik  b erg an   em aslar.  A g ar  biror 
b avkandlik  B a g 'd o d g a   bo rsa  v a  undan  “ sen  q ay erd an san ?”  deb  so 'ra sa la r,  u 
B aykanddanm an  degan,  B uxorodanm an  d egan  em as.  B ay k an d d a  k atta  m asjidi 
jo m e   va  oliy  im o ratlar  bor.  M uham m ad  ibn  J a ’far  (an -N arsh ax iy )  o 'z   k ito b id a


k e ltirish ic h a,  B ay k an d d a  B u x o ro   qish lo q lari  son ich a,  m ingdan  ortiq  rab o t 
b o 'lg a n .  B u n in g   sababi  shuki.  B ay k an d   k a tta   v a  y a x sh i  jo y   b o 'lib .  h ar  bir 
q ish lo q n in g   a h o lisi  u  y erd a  b ir  rab o t  q u rib   u n g a   b ir  to ‘da  k ish ilam i  jo y la b  
q o 'y g a n   v a  u larn in g   n afaq alarin i  q ish lo q d an   y u b o rib   turgan.  Q ish  faslida  k o firlar 
(y ig ‘ilib)  h u ju m   q ilad ig an   v aq t  b o 'lg a n id a   h a r  b ir  q ish lo q d an   u jo y g a   k o 'p   x alq  
t o ‘p lan ib   g ‘a zo t  q ilganlar.  (S h u n d a)  har  bir  qavm   o ‘z  rab o tig a   kelib  tu shgan. 
B a y k an d   ah o lisi  ham m asi  sa v d o g a r  b o 'lg a n .  U la r  X itoy  bilan  va  d en g iz  (orqali 
b o rila d ig an )  m a m lak a tla r  bilan  sa v d o   q ilg a n lar  v a  ju d a   boy  b o 'lg an la r.  Q u ta y b a 
ibn  M u slim   B ay k an d   ju d a   m u stah k a m   b o 'lg a n lig i  sab ab li  uni  olish d a  k o ‘p 
q iy in c h iln k la r  k o 'rd i.  Uni je z d a n   q u rilg an   sh ah risto n   d e r edilar.  U  B u x o ro   sh ah ri- 
dan  q a d im iy ro q .  Bu  v ilo y a td a   b o 'lg a n   h a r  bir  p o d sh o h ,  o ‘zi  uchun  B ay k an d n i 
tu rarjo y   q ila r  edi.  F arabdan  B a y k an d g a ch a   o ‘n  farsan g   m aso fa  b iyobon  b o 'lib ,  bu 
b iy o b o n   q u m lik   (c h o ‘l)dir.  H aro m k o m   suvi  B a y k an d g a   keladi.  B ay k an d d a 
q a m ish z o rlar  v a  k atta-k atta  suv  xalq o b lari  tu tash a d i:  b u lam i  “ B orgini  faro x ”  -  
"K en g   h av z”  d e y d ilar  v a  Q a ro k o ‘1  d eb   ham   ataydilar.  Ishonchli  kish ilard an  
esh itg a n m an k i.  u  (k o 'l)n in g   kengligi  y ig irm a   farsan g d ir.  "M aso lik   v a  m am o lik " 
k ito b id a   a y tilish ich a.  uni  "B u h a y ray i  S o m jan "  -   “ S o m jan   k o 'li"   deb  atay d ilar, 
B u x o ro   su v in in g   o rtiqchasi  ham   o 's h a   jo y g a   y ig 'ila d i.  U n d a  suv  jo n iv o rla ri 
b o 'la d ila r;  b u tun  X u ro so n d a  bu  y e rd ag id e k  m iq d o rd a  qush  v a baliq  tutilm aydi.
Farab.  B u   sh ah arlar ju m la s id a n   b o 'lib .  a lo h id a  jo y la rg a   ega,  Jayhun  daryosi 
lab id an   to  F a ra b g ac h a   bir  farsan g ,  suv  to sh g an   v a q tla rd a  e sa yarim   farsang  keladi. 
G o h o   sh u n d ay   ham   b o 'la d ik i,  Ja y h u n n in g   suvi  (to sh ib )  F ara b g ac h a  borib  yetadi. 
F a ra b d a   k a tta   m asjid i  jo m e   bor,  u n ing  d evorlari  va  tom i  p ishiq  g 'is h td a n   b o 'lib . 
u n g a   sira  y o g 'o c h   ishlatilm agan.  F a rab n in g   bir  am iri  bo r  ediki,  u  b iro r  (z aru riy ) 
h o d isa  y u z asid a n   ham   B u x o ro g a kelishni  lozim   to p m as  edi.  (U  yerd a)  bir qozi  bor 
e diki.  u  S h ad d o d   kabi  z o lim o n a   h u k m la r  v u rg izar  edi.  B uxoro  q ish lo q larn n in g  
soni  k o 'p .  B u  (ay tib   o 'tilg a n )  b ir  n echtasi  m ash h u rro q   va  q ad im iy ro q   b o 'lg a n i 
u ch u n   u lar h a q id a  to 'x ta b  o 'td ik .
D em ak ,  N a rsh a x iy   to m o n id an   a sa rd a   B u x o ro d a   m avjud  b o 'lg a n   y irik ro q   v a 
q a d im iy ro q   ja m i  15  g a   yaq in   q ish lo q   va  sh ah ar  nom lari  keltirilgan.  B ux o ro d an  
q a d im iy ro q   b o 'lg a n   N u r.  R o m tin .  V ardona.  V arax sh a  q ishloqlari  esa  alo h id a 
a h am iy atg a  ega.
A s a rd a   shu  bilan   b irg alik d a  12  ta  turli  ariq  v a  an h o r  nom lari  ham   k eltirilg an . 
Jum lad an :
B irin ch isi,  K arm in a  an h o ri:  bu  k atta  anhor.
Ik k in ch isi,  S h o p u rk o m   anhori.  B u x o ro n n n g   avom   xalq i  buni  S h o fu rk o m  
d ey ish ad i.  Ilik o y a td a   k eltirish la ric h a.  so so n iy lar  su lo lasid a n   b o 'lg a n   K isro 'n in g  
fa rz a n d la rid an   biri  o ‘z  o tasig a   ach ch iq   qilib.  bu  v ilo y atg a   kelgan;  u n ing  nom i 
S h o p u r  edi.  “ P u r”  E ron  tilid a   “ o ‘g ‘il”  dem akdir.  U  B u x o ro g a  k elg an id a 
B u x o rx u d o t  uni  y axshi  qabul  qildi.  S h o p u r  o v   q ilishni  y axshi  k o 'r a r   edi.  B ir  kuni 
o v g a  c h iq ib   u  (S h o p u rk o m )  to m o n ig a   borib  qoldi.  U  v aq tla rd a  o 's h a   y e rd a  hech 
bir  q ish lo q   v a  o b o d   jo y   b o 'lm a y ,  y a y lo q   v a   ov  qilin a d ig an   jo y   b o 'lg a n .  B u  y er 
S h o p u rg a   y o q ib   q olib,  uni  o b o d   q ilish   uchun  ulu sh   y o 's in id a   o 'z ig a   b erilishini 
B u x o rx u d o td an   so 'ra g a n .  B u x o rx u d o t  bu  m av zen i  S h o p u rg a  berdi  v a  S h o p u r  u

Download 3,25 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish