|
A. Toynbi kontseptsiyasi
Arnold Toynbi 1889 yilda dunyoga kelgan. U ham XX asr falsafasining
yirik vakillaridan biri hisoblanadi. U 33 yoshida Buyuk Britaniya ichki ishlar
vazirligi mahkamasida katta lavozimda ishlaydi. U shu paytda tarixiy jarayonni
tadqiq qilish dasturini tuzadi va “ tarix davrlari” nomli 12 jilddan iborat asosiy
asarini yozadi.
Toynbi dunyoviy tarixni xarakatga keltiruvchi kuchli tsivilizatsiyani
tug’diruvchi va xalokatga olib keluvchi imkoniyatlarni ochib berishni o’z oldiga
maqsad qilib qo’yadi. XX asrning boshlarida esa tsivilizatsiyalar ham yo’q bo’lib
ketuvchi xususiyatga egaligi aniq bo’lib qolgan edi. Jumladan birinchi jahon
urushi, kimyoviy qurollarning qo’llanilishi, suv osti va samo urushlari, Xirosima
va Osventsim hodisalari fikrimizning dalili bo’la oladi. Shunday davrda
madaniyatning tug’ilishi, rivojlanishi va halokati dolzarb masalaga aylanadi.
Toynbi o’z tadqiqotini rivoji va xalokati dolzarb masalaga aylandi. Toynbi o’z
tadqiqotini tarixiy jarayonning predmet chegarasini (hamma uchun tushunarli tilda)
aniqlab olishdan boshlaydi. U Angliyaning tarixiy yo’lini o’rganadi, va shunday
xulosaga keladiki, bunday birlik milliy davlat bo’la olmasligini tasdiqlaydi. Buning
sababi, Angliyaning tarixi boshqa mamlakatlar tarixi bilan minglab sotsiomadaniy
rishtalar orqali chambarchas uzviy bog’lanib ketgan edi, uni bu munosabatlardan
uzib olib, xolis o’rganish bajarib bo’lmaydigan vazifaga aylanadi. Shuning uchun
ham tahlil sifatida tarixchi yuqoriroq birlikni olishi zarur.
Toynbini tushunish uchun uni diniy faylasuf ekanligini xotirada tutish
lozimdir. Diniy xristianlik ongi uchun esa xaqiqat mezoni tafakkurini ham, ilohiy
anglashni ham o’z ichiga oladi. Shuning uchun Toynbi o’z ijodida qatiy ilmiy
bilish xamda ratsional intuitsiya uslublaridan foydalangandir, u inson orqali
amalga oshadi, shu jixatdan uni bilish ilohiy anglashni talab qiladi. Ilohiy anglash
bo’lganligi uchun tarix mazmunga egadir. Inson ana shu mazmunni egallashi shart.
98
Toynbi butun tarixni egallashni istaydi, shuning uchun xam huddi shifokor
bemorining alohida organizmini o’rgangandek, tarixni tashkil etuvchi qismlarini
tahlil qilishga kirishadi tadqiqotning maqsadi esa sotsiogenezning mexanizmini
ochib berishdan iboratdir. Bu mexanizm yuqori darajada umumiylikka ega bo’lishi
kerakki, alohida tsivilizatsiyalarni ham jumladan butun tarixni ham qamrab olsin.
Toynbi sotsiogenezisni harakatga keltiruvchi umumiy kuchni topish mushkulligini
anglab etadi. U ana shu kuchni qanday ishlash mexanizmini ochishga intiladi.
Toynbi tsivilizatsiya genezisini uch komponentdan iborat deydi. Ular
universal davlat, dunyoviy cherkov va qabila harakati. Ana shu tuzilmaning
mavjudligi tsivilizatsiyani tashkil qiladi. Biroq tsivilizatsiyalar o’z-o’zidan
shakllanmaydi. Uning rivoji uchun o’ziga xos tarixiy davr bo’lishi shart. Bunday
davrni Toynbi “Chaqiruv va javob” deb belgilaydi. Garchi tsivilizatsiya genezisida
uch komponentning xammasi mujassam bo’lib, chaqiruv bo’lmasa, u holda javob
xam bo’lmaydi, natijada tsivilizatsiya taraqqiy etmaydi.
Chaqiruv davri – shunday davrki, bunda jamiyat qandaydir xavf ostida
bo’ladi. Chaqiruv turlicha bo’lishi mumkin. Chaqiruv davrini qadimgi Yunoniston
shahar – davlatlari o’z boshlaridan kechirganlar ular aholi soni o’sib ketishi
oqibatida ozuqa maxsulotlarining kamayib ketishi va eroziya natijasida hosildor
erlarning qisqarib ketishidan azob chekkanlar. Shahar davlatlar (polislar) bu
chaqiruvga turlicha javob berganlar: ayrimlari (korinf, Xolkida) O’rta er dengizi
qirg’oqlarida yashovchi mahalliy aholini kaloniyalarga aylantirganlar: ayrimlari
(spartaliklar) harbiy yurishlar uyushtirib qo’shni aholini bosib oldilar va va
o’zlariga bo’ysundirdilar, uchinchilari (Afina) qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
import qilib, hunarmandchilikni jadallik bilan rivojlantirishga kirishdilar.shunday
qilib bitta chaqiruvga uch hil javob berishdi. Buning natijasida bir – biridan tubdan
farq qiladigan uch xil jamiyat va madaniyat tashkil bo’ldi.
Jumladan, Avstriyaning rivoji, Toynbi fikricha, Turkiyaga qarshi turishga
olib keldi, Yevropaning forportiga aylandi. Daryolar o’rtasidagi tsivilizatsiyaning
va Misrning rivoji tabiat chaqiruviga javob tarzida shakllanadi – bu vaqti vaqti
bilan daryoning toshib turishi bilan bog’lanadi. Demak, yangi tsivilizatsiya
genezisining asosi uchun chaqiruv davrining bo’lishi majburiydir, usiz
tsivilizatsiyaning spontan taraqqiyoti mutlaqo mumkin emas.
Shunday qilib, chaqiruv va javobning o’zaro munosabatidan iborat bo’lgan
tarix yo’li abadiy ravishda turg’unlik yoki xalokat o’rtasida xarakat qiladi.
Chaqiruv va javob xar bir madaniyatning tarixiga oiddir, ular doim bir birlari bilan
o’rin almashdi. Toynbi madaniy genezisning universal kalitini topishga intilmaydi,
u ana shu genezisning ishlash mexanizimini o’ziga xos mazmun bilan to’ldiradi.
Toynbining tsivilizatsiyasi bazi kamchiliklardan ham xoli emas. Unda qilingan
xulosalar yaxlitlikni tashkil qilmaydi. Shunday bo’lsa xam, Toynbining tarix
falsafasi ochiq tizimdir va insoniyat dunyo hayotining xar bir chaqiruviga javob
berishga qodirdir.
Demak, Toynbi madaniyat va insoniyat tarixini tsikllik (davriy) rivoji
g’oyasini ilgari suradi. Uning fikricha, yagona dunyoviy tarixiy jarayon mutlaqo
bemanilikdir. Dunyoviy tarix, alohida mustaqil “tsivilizatsiyalar” tarixidan iborat.
Tsivilizatsiyalar esa o’ziga xos madaniy tuzilmadir.Ular o’z xayot yo’llarida uch
99
davrni bosib o’tadilar : shakllanadi, unib – o’sadi, gullaydi va nixoyat xalok
bo’ladi. Boshqasining tuzilishi uchun o’z o’rnini bo’shatib beradi.
Shpinglerdan
farqli
ravishda
Toynbi
shuni
takidlaydiki,
yani
tsivilizatsiyalarni birlashtiruvchi halqa mavjuddir. Bu halqa insoniyatning manaviy
kamol topishini o’z ichiga oladi. Shunday bo’lsa ham, Toynbi Shpinglerning
ko’pgina g’oyalaridan foydalanadi. Lekin u professional tarixchi sifatida aniq
yorqin dallilarga suyangan holda o’z nazariy umumxulosalarini bayon etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
