Ziyamuhamedova

chizma. Sintetik yog‘ kislotalarini olish prinsipial texnologik sxemasi.

Qattiq parafin uglevodorodlarni oksidlaganda gidroperoksid ho- sil bo‘ladi hamda u bir qancha va turli yo‘nalishlarda parchalanib, aldegidlar, ketonlar, kislotalar va boshqa mahsulotlar hosil qiladi. Shunday qilib, ilk parafinlar oksidlab destruksiya qilinishi oqibati- da kislotalar hosil bo‘ladi. Kislorod istalgan uglerod atomiga biri- kib olishi mumkinligini hisobga olinsa, uzilish ham istalgan yerdan amalga oshishi mumkin. Shu bois oksidlash natijasida C₁ dan C₂₅ gacha bo‘lgan keng gamma kislotalar hosil bo‘ladi.
SYOK ishlab chiqarish quyidagi sxema asosida amalga oshirila-
di.
Zanglamas po‘latdan yoki aluminiydan tayyorlangan kolonnaga
parafin (1 qism yangi va 2 qism jarayonga qaytarilgan) solinadi va 120ºC gacha isitiladi. Ushbu haroratda suvda tayyorlangan 15% li KmnО₄ eritmasi – katalizat parafin bilan alohida apparatda aralash- tirib beriladi. Kaliy permanganat parafinda yaxshi taqsimlanadi va shu bilan birga u MnО₂ gacha qaytariladi. Kolonnaga katalizator
(parafinga nisbatan 0,1–0,3% miqdorda) solingandan so‘ng havo (1t parafinga 60 m³/soat) beriladi. Jarayon 20–24 soat davomida amalga oshirilib, reaksiya oxirida harorat 120ºC dan 105ºC gacha pasaytiriladi.
Оksidlash 30–35% chuqurlikkacha olib boriladi.
Reaksiya tugallangandan so‘ng oksidat kukunsimon katalizator qoldig‘idan tozalash uchun tindirgichga yo‘naltiriladi. So‘ngra oksi- dat quyi molekular kislotalar va katalizator qoldiqlaridan suv yorda- mida yuviladi. Yuvilgan katalizat sovunlanishga jo‘natiladi. Sovun- lash jarayoni 2 bosqichda olib boriladi: 1-bosqich – karbon kislota- larni 25% li soda eritmasi bilan sovunlanishi:

2RCOOh+na₂CO_3
9_01_00 ⁰C_
2RCOOna+h₂O+CO₂

1-bosqich sovunlanishdan so‘ng oksidat tindiriladi, bunda 1-sovunlanmagan va asosan parafindan tashkil topgan mahsulot aj- ratib olinadi va oksidlashga qaytariladi. Sovunlashga mahsulotni 30% li NaОN bilan avtoklavda 160–170ºC temperaturada keyingi sovunlanishi amalga oshiriladi. So‘ngra mahsulot tindiriladi, bunda qo‘shimcha miqdorda 1–sovunlanmagan mahsulot hosil bo‘ladi va u oksidlashga qaytariladi. Аyrim hollarda unga borat kislota bilan ishlov berib, spirtlar (8–10%) ajratib olinadi. Sovun ishqorda ish-

lov berilgandan so‘ng ishqor bilan birga pechga jo‘natiladi. U yerda 320–340ºC temperaturada va 20–22 atmosfera bosimi ostida murak- kab efirlar, ketonlar va laktonlarni sovunlanishi amalga oshiriladi (2-bosqich).
Mahsulotlar pechdan so‘ng kolonnaga yo‘naltiriladi. U yerda 320ºC temperaturada II sovunlanmagan mahsulotlar va suv haydab ajratiladi. II sovunlanmagan mahsulotlardan borat kislota bilan ish- lov berish oqibatida yog‘ spirtlar (kislotalarga nisbatan 20%) ham ajratib olinadi. Ularning 2/3 qismi birlamchi, 1/3 qismi esa ikkilam- chi spirtlardir. Spirtlar ajratib olingach II sovunlanmagan mahsulot- lar oksidlashga qaytariladi.
Quruq sovun suv bilan yoki natriy sulfatni suvli eritmasi bi- lan suyultirilib, parchalash uchun yo‘naltiriladi. Parchalash 92– 96% konsentratsiyali sulfat kislota yordamida 80–90ºC da amalga oshiriladi. «Хom» yog‘ kislotalar natriy sulfat eritmasidan tindiri- ladi va kislota qoldiqlaridan suv bilan yuvishga jo‘natiladi. So‘ng ular suvsizlantiriladi va vakuum kublar sistemasiga distillatsiya uchun yo‘naltiriladi.
Birinchi kubda 160–180ºC da va 200–300 mm sim.ust. qoldiq bosimida C₅–C₆ kislotalar haydaladi.
Ikkinchi kubda 170–180ºC da va 20 mm sim.ust. qoldiq bosimida
C₇–C₉ kislotalar haydaladi.
Navbatdagi kubda 185ºC da va 15 mm sim.ust. C₁₀–C₁₃ kislotalar
haydaladi. To‘rtinchi kubda 200ºC da va 15 mm sim. ust. C₁₃–C₁₈ kislotalar va so‘nggi kubda 280ºC da va 15 mm sim.ust. C₁₇–C₂₀ kis- lotalar haydab olinadi.
Аyrim hollarda C₂₃–C₂₅ kislotalar 310ºC da va qoldiq bosim 15 mm sim.ust. ajratib olinadi.
Sintetik yog‘ kislotalar 10% gacha dikarbon kislotalarni o‘z ichi- da saqlaydi.
Bir tonna parafindan 450–600 kg C₁₀–C₂₀ sintetik yog‘ kislotalar va 100 kg ga yaqin C₁₀–C₂₀ sintetik yog‘ spirtlar olinadi.

2.