Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Ma’lumotlarning asosiy manbalari 
Tovar operatsiyalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning asosiy manbalari 
davlatning soliq tizimi tomonidan to‘planib, ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi savdo 
hisobotlari, bank tizimi orqali chet el valyutasining to‘lovlari va oqimini 
ko‘rsatuvchi valyuta almashuvi bo‘yicha ma’lumotlar hisoblanadi. 
Savdo hisobotlarida tovarlarning davlat chegarasi orqali jismoniy harakati, 
banklar orqali amalga oshirilgan va xizmatlar uchun to‘lovlarda valyuta almashuvi 
bo‘yicha ma’lumotlar, shuningdek, bank tizimi orqali daromadlar harakati aks etadi. 
Bu manbalardan foydalanilganda doim ham egalik huquqining sotuvchidan 
xaridorga o‘tayotganida (ikkala tomonning ham buxgalteriya kitobida aks etadi) 
to‘lov balansining o‘tkazish prinsipi operatsiyasini tuzishda joriy manbaga amal 
qilinmaydi. SHuning uchun operatsiya o‘rtasidagi farq ularni kategoriyalarga bo‘lim 
operatsiyalarini amalga oshirish vaqti tushunchasi, shuningdek, qiymati 
baholashlarni ifodalovchi tuzatishlarni kiritish kerak bo‘lishi mumkin. Valyuta 
almashuvi to‘g‘risidagi ma’lumotlarda operatsiyalar hisobi uchun tuzatishlar 
kiritilishi kerakki, bularni amalga oshirishda to‘lov bank tizimi orqali bajarilmaydi. 

---

Natural ko‘rinishdagi davlat importi, barter bitimlari, bir yoqli transfertlar va chet 
eldagi moliyaviy aktiv va passivlar hajmining o‘zgarishi yordamida bevosita amalga 
oshirilgan operatsiyalar valyuta almashuvi to‘g‘risidagi ma’lumotlarga kiritiladigan 
moddalar qatoriga tegishlidir. 
Bojxona hisoboti ma’lumotini korreksiya misoli tariqasida mamlakatdagi 
kemalar va dengiz ovchilari ochiq dengizdan tutgan ovini chet elda realizatsiya 
qilishlarini olish mumkin. 
Turli moddalarni kategoriyalarga bo‘lish bilan bog‘liq tuzatishlar bo‘yicha 
hamma eksport FOB asosida o‘tkazilishi kerak. Bunda ma’lum o‘zgartirishlar 
“Transportatsiya” moddasiga kiritilishi lozim. Operatsiyani amalga oshirish vaqti 
bilan bog‘liq bo‘lgan tuzatish tovar oqimi hajmi o‘zgarishida shuningdek, davlat 
rezidentlari chet eldagi zahiralarga ega bo‘lganda yoki rezident emaslar – 
quriladigan davlatdagi zahiralarga ega bo‘lganida muhim bo‘lishi mumkin. 
Savdo hisobotlarida tovarlarning jismoniy kuchi qayd qilinadi va shuning 
uchun bu zahiralar hajmini o‘zgartirishda ularga tuzatishlar kiritish kerak. Valyuta 
hisobotlarida operatsiyalarni amalga oshirish vaqti bilan bog‘liq bo‘lgan tuzatish 
kapitallar harakatidagi aktivlar va passiv o‘zgarishni ko‘rsatish uchun kiritiladi. 
Qiymat bo‘yicha tuzatishlar asosiy manbalardan olinadigan ma’lumotlar bozor 
narxini ifodalamaganda zarur bo‘ladi. 
Ba’zi xususiy operatsiyalarni baholashda, valyuta almashuvi ustidan kuchli 
nazorat bo‘lmagan davlatlarga tegishli so‘rovnomalar yoki tanlama kuzatishlar olib 
borish kerak bo‘lishi mumkin. “Turizm” to‘lov balansi moddasini baholashda ba’zan 
davlat redidentlari tomonidan chet elda o‘tkaziladigan sutkaning o‘rtacha summasini 
kunlarning umumiy soniga ko‘paytiriladi, shuningdek, ushbu davlatda chet elliklar 
tomonidan o‘tkaziladigan kunlar soniga ko‘paytiriladi. 
Sutkaning o‘rtacha kattaligini aniqlash uchun sayohat agentligi, banklar, 
mehmonxona va do‘konlardan olingan ma’lumotlardan foydalanish mumkin. CHet 
el turistlarining mehmonxonalarda o‘tkazgan kunlari soni to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarni to‘plash mumkin. Turizm bo‘yicha ma’lumotlar davlatlararo ba’zi 
ma’lumot almashish yo‘li orqali tekshirilishi mumkin. So‘rovnomalardan, 
shuningdek kema va aviakompaniyaning yo‘lovchilik chiptasi narxi to‘g‘risidagi 
ma’lumot, investitsion foyda va trans milliy kompaniyalarining to‘g‘ri 
investitsiyalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olishda foydalanish mumkin. 
Qisqa muddatli kapital oqimi bo‘yicha ma’lumotlar, odatda, ishonchsiz 
hisoblanadi. Valyuta almashuvi to‘g‘risidagi ma’lumotlarning asosiy manbai 
sifatida ishlatilishida tijorat, kredit to‘g‘risidagi ma’lumotni, qiyin bo‘lsa, 
so‘rovnomalarni qo‘llaganda ma’lumotning kerakli hajmini olishi, shuningdek, 
uning ishonchliligini ta’minlash esa murakkabdir.