ÓzbekstAn tAriYxÍ

Deshti Qıpshaq 

haqqında

I bAP. xV Ásirdiń AQÍrÍ — xVi Ásirdiń 

bAsLArÍndA MAwArAwnnAHr HÁM 

XoRasanDaǵÍ siyasiy jaǵDay

1-§. Deshti Qıpshàqtàǵı siyàsiy jàǵdày

Xi  ásirden  bàslàp  àràb  hám  pàrsı  dereklerinde 

«deshti  Qıpshàq»  dep  àtàlıwshı  geogràfiyàlıq 

àymàq  tilge  àlınàdı.  Bul  àtàmà  sırdáryànıń 

joqàrı  àǵısı  hám  tyàn-shànnıń  bàtıs  eteklerinen  dnepr  dáryàsınıń 

tómengi  àǵımınà  shekem  sozılǵàn  sahralarǵa  àytılǵàn.  Uràl  (Jàyıq) 

dáryàsı deshti Qıpshàqtı shıǵıs hám bàtıs bólimlerge àjıràtıp turǵàn.

Bul  àymàqlàr  rus  dereklerinde  «Polovesler  jeri»  àtı  menen 

àtàlǵàn. sebebi, ruslàr deshti Qıpshàq xàlqın polovesler dep àtàǵàn. 

vizàntiyà  dereklerinde  bolsà  olàr  «kumànlàr»,  shıǵıs  dereklerinde 

bolsà «qıpshàqlàr» àtlàrı menen àtàlǵàn.

deshti  Qıpshaqtıń  shıǵıs  bólimi  xalqı  ózbekler  dep  atalǵan. 

(«ózbek»  atamasınıń  mánisin  siz  vii  klass  «ózbekstan  tariyxı» 

sabaqlıǵınan bilip alǵansız).

1240-jılı  shıńǵısxannıń  aqlıǵı,  Jojıxannıń  (shıńǵısxannıń  úlken 

balası)  balası  Botuxan  altın  orda  xanlıǵına  tiykar  saldı.  Bul  mámleket 

Jojı ulısı dep atalatuǵın edi. ol Xorezm, arqa kavkaz, volga bolgarları 

jurtı,  deshti  Qıpshaq,  Qırım  hám  Batıs  sibir  aymaqların  óz  ishine 

alǵan. rus bolsa oǵan salıq (ulpan) tólep turǵan. altın orda Jojıxannıń 

ulları ortasında ulıslarǵa bóliniwi nátiyjesinde, deshti Qıpshaqtıń shıǵıs 

bólimi Jojıxannıń besinshi balası shaybanǵa tiyisti.

waqıtlar ótiwi menen óz ara ishki qarama-

qarsılıqlar  nátiyjesinde  shayban  ulısında 

oraylıq  hákimiyat  hálsirey  basladı.  aqıbe-

tinde,  ulıs  mayda-mayda  bólimlerge  bólinip  ketti.  sol  waqıtta,  taj-

taxt  ushın  óz  ara  gúres  kúsheydi.  Bul  gúres,  ásirese,  ulıstıń  shayban 

násilinen  bolǵan  húkimdarı  davlatshayx  1425-jılı  qaytıs  bolǵannan  soń 

jáne  de  háwij  aldı.  Áne  sonday  awır  jaǵdayda  davlatshayxtıń  balası 

abulxayırxan  siyasat  maydanına  shıqtı.  abulxayırxan  jas  bolıwına 

qaramay  kúshli  sárkardalıq  qábiletine  iye  edi.  taxt  ushın  gúreste