Ózbekstan respublkasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

I.1. Boyawlar haqqinda uliwma tu'sinik
Ju’da’ qa’dim zamanlardan berli royan o’simliginin’ tamirinan alezarin boyawi aling’an. Ol toq qizil ren’ge boyaw ushin isletilgen. Birinshi jasalma boyaw movein Angliyada V.Pekin tapqan. 1909-1911- jillarda Frindlender “antik purpur” dep atalatu’g’in boyawdi tekserip, onin’ du’zilisin aniqladi. Quraminda indigo bolg’an o‘simliklerden ko‘k indigo boyawi aling’an edi. Kaktustin’ ba’zi tu’rlerinde jasawshi shibin – shirkeylerdi quritip qizil karmin (qirmizi boyaw) boyawi aling’an. Qa’dim zamanlardan belgili bolg’an “antikpurpur ” patshanin’ uzin kiyimleri ha’m qimbat bahali kiyimlerin boyawda isletilgen bolip, Orta jer ten’izi jag’alarinda jasawshi mollyuskalardin’ bir tu’rinen aijratip aling’an. Bunday usilda aling’an boyaw sipatsiz, bunnan tisqari qimbat bolg’an.

Azoboyawlar. Bul gruppa boyawlar molekulasinda —N = N— gruppa tutqan bolip, bul gruppa xromofor waziypasin atqaradi. (xromofor-boyawlardin’ ren’ payda etiwshi gruppasi)Boyaw quramindag’i azogruppalar bir, eki ha’m onnanda artiq boliwi mu’mkin, sog’an ko‘re olar monoazoboyawlar, bisazoboyawlar ha’mde poliazoboyawlarg’a ajratiladi. A’piwayi azobirikpe azobenzol o‘z halinsha boyaw esaplanbaydi.Og’an basqa gruppani kiritiw amin, gidroksil ha’m t.b gruppanin’ kiriwi og’an boyndigo boyawin u’yreniwde ju’da’ ko’plegen ximik alimlar qatnasqan. O’tken a’sirdin’ 40-jillarinda rus akademigi Yu.V.Fritsshe indigoni tazaladi ha’m birinshi ma’rte oni kristall jag’dayinda aldi. Keyinshelik indigoni u’yreniwde A.Bayerdin’ jumislari a’meliy a’hmiyetke iye boldi. Ol indigonin’ du’zilisin aniqladi ha’m oni sintez qildi. Adolf Bayer ( 1835-1917 ) – nemis ximiyik alimi, iri ilimiy mektep tiykarshisi. Boyawlar ha’m alitsiklik birikpeler sintezi, stereoximiya boyinsha fundamental jumislar alip barg’an. 1883 – jilda ol indigo sintezi ha’m du’zilisin jaratiw jumislarin juwmaqladi. 1883 – jilda indigonin’ aniq ximiyaliq du’zilisin u’yrenip, A. Bayer o’zinin’ izertlewleri na’tiyjelerin ja’riyaladi. Onin’ aytiwinsha, bul birikpe bir – birine baylang’an eki “yadro” molekulalarinan ibarat ( ol bulardi indol dep atag’an ).Indigo (isp. indigo, lat. indicum, grekshe indicos), [(bis(Z-okso-2 indolinilidei), 2,2- bisindolindigo] — koʻk-qizgʻish ren'li kristall, 390—392° da tarqaliw menen eriydi, nitrobenzol, anilin, xloroform, muz haldag'i sirke kislota, koncentrlengen sulfat kislotada eriydi, suwda, siltiler eritpelerinde, etil spirti ha'm dietil-efirde erimeydi. Indigo a'yyemgi, u'lken a'meliy a'hmiyet iye bolg'an medicina boyawlarinan esaplanadi. Oni Indegorera ha'm indigo tutiwshi oʻsimliklerden aling'an. 19-a'srde arzan ha'm taza sintetik indigo payda qilindi ha'mde oni sanaatta alina baslandi. Indigo an'sat qaytariladi, sulfolaw, galogenlew ha'm sol siyaqli elektrofil orin almasiniw reaksiyalarina kirisedi. Onin' ren'i nur taʼsirine shidamli, ig'al halatta islewge, isqalang'anda ezilmeytug'in ha'm xlor taʼsirine kem beriletug'in qasiyetleri menen ajralip turadi. Indigo tiykarinan, cellyuloza talalaridan qiling'an materiallardi boyawda, sonday-aq tu'rli maqsetlerde qollanilatug'in pigmentler islep shig'ariwda qollaniladi.