Ózbekstan respublikasi joqari va orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

4.4. Ólshew aniqligiga bólgan tabiiy (printsipial va amaliy ) cheklovlar
Ólshew aniqligiga bólgan cheklovlarni printsipial va amaliy turlarga bolıwmúmkin.

Printsipial cheklovlar ólshenip atırĝanshamaniń diskretligi (masalan, elektron zayadidan kichik bólgan zaryadni ólshewmúmkin emas yamasa strelkali ólshewquralsini bólinma mánisidan aniqroq natijalarni qayd qilish múmkin emas) menenyamasa modda va energiyaniń diskretligi menenxarakteristikalanadi. Kvantmexanik darajada aniqlik chegarasi Geyzenbergnińanıqsızlıq printsipi menen, molekulyar darajada – termodinamika nizamlari menen belgilanadi.

Аmaliy cheklovlar ólshew signaliniń nomukammalligi, ólshewquralsini ishlab chiqarish texnologiyasi, ólshew texnologiyasi, materiallarniń nobarqarorligi, ólshew tizimlariga tashqi va ichki faktorlar sababli kelib chiqadi.

Ushbu cheklovlarni esapqaalıwtómendegi printsiplarga tiykarlańandir:

Geyzenbergni anıqsızlıq printsipi (kvant mexanikasidan):

Bir waqıtni ózida koordinatalarni va elementar zarra impulslarini aniq ólshewmúmkin emas bolıp, olardıńanıqsızlıĝıtómendegi teńsizlikni qanoatlantiradi:

(4.4.1.)

bu erda: - ólshewanıqsızlıqlari; - Plank doimiysi. Keltirilgan teńsizlikka tiykaran intilsa, u jaĝdayda bajariladi va aksincha.

(4.4.1) ifoda energiya va waqıtushın ham órinli esaplanadı:

(4.4.2.)

bu jerde: - atom tizimini energiya anıqsızlıĝı; - energiya ólchańan belgiliwaqıtanıqsızlıĝı.

Tólqin amplitudasini aniqlash ushın ishlatiladigan elektromagnitlar tólqinlar fazasi va fotonlar soni

(4.4.3.)

bu jerde: - fotonlar soni anıqsızlıĝı; - faza anıqsızlıĝı.

1. 
   Naykvistanińanıqsızlıq printsipi: elementar zarralar fluktuatsiyasi (kútilmegen, xaotik harakat) evaziga sodir boladıgan shovqin quvvati tómendegi formuladan aniqlanadi:
   

(4.4.4.)

bu jerde: - Boltsman doimiysi; Т - Kelvin shkalasidagi mutloq temperatura; - ólshenip atırĝan signal chastotasi qatori (bólagi) (qurilmani ótkiziw bólagi).

Shonıńushınólshewmúmkin bólgan signal quvvatiWtómendegi teńsizlikni qanoatlantirishi kerek:

(4.4.5.)

2. 
   Qurilmani ólshew obʼekti menenózaro taʼsir printsipi: qurilma obʼektga taʼsir ótkazib, onıńxarakteristikalarini ózgartiradi. Egerde qurilma tuwrıdan-tuwrı obʼekt menen kontaktga kiriwadigan bolsa, ózaro taʼsirlar dinamikasi matritsa teńlamasi menenxarakteristikalanadi
   

(4.4.6.)

bu jerde: - obʼekt va qurilmani ózgaruvchan jaĝdayini matritsa qatorlari; - obʼekt parametrlarini matritsalari; - qurilma parametrlarini matritsalari. Teńlamadan kelib chiqadiki, qurilmani ólshew obʼektiga taʼsir qilishi ólshenip atırĝanshama ni ózgarishiga va anıqsızlıqni paydo bolıwıga alıp keladi.

3. 
   Foydali signallarni mukammal emaslik printsipi: ólshew sistemasidan qabıl qilib olinayotgan foydali signallar basqa noinformativ signallar menen aralashganligi anıqsızlıq paydo bolıwıni sababi esaplanadı
   

(4.4.7.)

bu jerde: - ólshew obʼekti jaĝdayi vektori; - qurilma tomonidan qabıl qilinayotgan vektor; - qurilmaga foydali signal menen birga kirib keladigan noinformativ signal.

4. 
   Ólshew qurilmalarini texnologik nomukammallik printsipi: loyiha xarakteristikalariga mutlaqo mos keladigan qurilmani yaratish múmkin emasligi. Undan tashqari qurilmani tayyorlash texnologik processi va onıń elementlariniń mukammal emasligidir. Shuńa tiykaran ólshewqurallarini ishlab chiquvchi korxonalar tomonidan foydalanish boyınsha qóllanma yamasa ekspluatatsiya hujjatlaridan har bir qurilmani metrologik xarakteristikalari, jol qóyiladigan anıqsızlıq chegaralari órnatiladi.
   

Texnologik nomukamallik parametr va xarakteristikalarni anıqsızlıĝıkompleksidir, jumladan: elementlarni va detallarni tayyorlash; qurilmani sozlash va tartibga salıw; issiqlik qayta ishlash rejimlarini ushlash. Egerde - qurilma tarkibidagi elementlar kompleksibolsa, u jaĝdayda texnologik nomukammallik tómendegicha ańlatiladı .

5. 
   Materiallarniń nomukammallik printsipi: tabiatda mutloq barqaror parametr va xarakteristikalarga ega bólgan material mavjud emas. Shonıńushın ushbu materiallardan tayyorlańan qurilmalarnińxarakteristikalari nobarqaror bolıp, demakki belgilianıqsızlıqka ega. Har bir shamayamasa parametr belgili atrof-muhit sharayatiushıńina ushbu mánisga ega boladı. Masalan, suyuqliklarniń zichligi: benzin – 750 kg/m3; kerosin - 800 kg/m3 ; sut – 1030 kg/m3 ; simob – 13500 kg/m3 ; etil spirti – 790 kg/m3; efir - 720 kg/m3. Ushbu mánislar maĝlıwmatnomalarda faqatgina 20 ^оС atrof-muhit temperaturai ushıńina órinli bolıp, joqarıyamasa past temperaturalarda basqamánislarga ega boladı. Ushbu keltirilgan misol ham tabiatda mutloq barqaror parametr mavjud emasligini va doimiy ózgarishda ekanligini tasdiqlaydi.
   

Egerde - óz xarakteristikalarini ózgartiradigan materiallardan tayyorlańan elementlar kompleksibolsa, u jaĝdayda tashqi taʼsirlar natijasida materialniń nomukammalligi menen xarakterlanadi. Ulıwmaalĝanda qurilmaniń element xossalari texnologik nomukammallik va materialniń nomukammaligi menen aniqlanadi: .

6. 
   Qurilmaga tashqi faktorlarni taʼsir printsipi: qurilmadagi signal tashqi taʼsir qılıwshıfaktorlar taʼsiri anıqsızlıqni keltirib chiqaradi, masalan: elektromagnit va gravitatsion maydonlar taʼsiri.
   
7. 
   Ólshew qurilmasi ichida faktorlarni paydo bolıw printsipi: ólshew qurilmasi tarkibida ichki faktorlarni hosil qilish elementlari mavjud, masalan: chózilish, yemirilish, elektromagnit maydon, issiqlik ajralishi, akustik emissiya.
   
8. 
   Ólshew texnologiyasiniń nomukammallik printsipi: har qanday ólshewólshew qurilmasi ideal bólgan jaĝdayda ham ólshew texnologiyasiniń nomukammalligi evaziga mutloq aniq bolıwımúmkin emas.
   
9. 
   Yańi axbrotni joqlik printsipi: yańi ólshew axborotini olmasdan turib yańi texnik tizimlarni yaratish múmkin emas.
   

Joqarıda kórsatib ótilgan printsiplar tabiatda va texnika rivoji darajasida mutloq aniqlikka cheklovlar mavjudligini ańlatadi.