Ózbekstan respublikasi joqari va orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

11-tema. Ólshewanıqsızlıĝı manbalarini tasniflash va onıń róyxatini shakllantirish anıqsızlıĝı

Ólshewlarniń maqsadi ólshenip atırĝanshamanińmuĝdariymánisini talap qilińan aniqlikda alıwesaplanadı. Birinchi navbatda anıqsızlıq manbalarini ehtimoliy róyxatini tuzish kerekboladı. Ushbu bosqichda muĝdariymánislarni aniqlashga ehtiyoj joqbolıp, maqsad faqatgina aynan qaysi faktorlar evaziga ólshew aniqligi ózgarishini bilib alıwdir.

Anıqsızlıq manbalari róyxatini tuzishda ólshew natijasini esaplawda foydalaniladigan tiykariy ifodadan boshlagan maʼqul esaplanadı. Ushbu ifodadagi barlıq parametrlar potentsial anıqsızlıq manbalari esaplanadı. Undan tashqari, ólshenip atırĝanshamanińmánisini topishda foydalaniladigan va matematik ifodagi yaqqol kirmaydigan parametrlar ham bolıwımúmkinki, ushbu parametrlar ólshew natijasiga taʼsir qiladi. Masalan, analitik ólshewlarda ekstraktsiya waqıti yamasatemperatura. Shu menen birga yashirin anıqsızlıq manbalari ham bolıwımúmkin. Anıqsızlıqni ushbu barlıq manbalari róyxatga kiritilishi kerek.

Anıqsızlıq manbalari róyxatini shakllantirishda ushbu faktorlar ózaro bir-biri menen qanday baylanıslıliqda ekanligini, shonıńdek ólshewanıqsızlıĝınń oxirgi natijasiga taʼsirini “sabab-oqibat” diagrammasi orqali xarakteristikalashdir. Undan tashqari ushbu usul anıqsızlıq manbalarini hisobini alıwda takrorlanishlarni aldıni oladi.

Misol 1

Standart eritmani tayyorlash misolida Isikava diagrammasini qurish protsedurasini kórib chiqamiz. Tarozida tortilgan modda kolba shishali idishda belgili bir hajmgacha aralashtirib, eritma tayyorlanadi. Anıqsızlıq manbalarini aniqlań va Isivaka diagrammasida tasvirlań.

Yechimi

Eritmanińmassaviy kontsentratsiyasi tómendegi formula boyınsha aniqlanadi:

bu jerde: T - eritmaniń massaviy kontsentratsiyasi; m - eritma qilińan modda massasi; V - kolba hajmi.

(4.3.1)

Ushbu faktorlarni diagramma shaklida tasvirlaymiz (4.3.1 –suwret.).