Ózbekstan respublikasi joqari va orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

1	252,9119
195,3799
2	252,9133	195,3830
3	252,9151	195,3790
4	252,9130	195,3819
5	252,9109	195,3795
6	252,9094	195,3788
7	252,9115	195,3792
8	252,9115	195,3794
9	252,9119	195,3791
10	252,9115	195,3791
11	252,9118	195,3794

Yechish

1.Massa va hajmni baqlaw natijalarini órtacha mánisini aniqlaymiz

	(6.3.2)
	(6.3.3)

1. 
   Tómendegi formula boyınsha jism zichligini tayanch mánisini bahalaymiz:
   

   (6.3.4)

2. 
   Kiriwshamalarini _, , tómendegi formula boyınsha standart anıqsızlıqlarini А tur boyınshabahalaymiz
   

   	(6.3.4)
   	(6.3.5)

3. 
   Zichlikni qosindı standart anıqsızlıĝıtómendegi formula boyınshaesaplanadı
   

   (6.3.6)

4. 
   Ólshenip atırĝanshama – jism zichligini keńeytirilgenanıqsızlıqni tómendegi formula boyınsha hisoblaymiz
   

(6.3.7)

(6.3.7.) formuladan faqatgina kamrab alıw koeffitsienti ni mánisini Velcha-Sattersveyt formulasidan alınatĝın erkinlik darajasiniń effektiv soni orqali topiladi

(6.3.7)

U jaĝdayda ва .

5. 
   Ólshew natijasi tómendegi kórinishga ega boladı
   

(6.3.8)

3-amaliy mashĝulot

Ólshewqurallarini kalibrlashda keńeytirilgenanıqsızlıqni bahalaw
Ólshewqurallarini kalibrlashda anıqsızlıqni bahalawjoqarıda keltirilgan ulıwma tartiblar tiykarında kalibrlanayotgan va namunaviy quralni kórsatkichlari, qóllash hujjatlari, kalibrlash sertifikatlari kabi axborot fondlaridan foydalanilgan jaĝdayda bajariladi. Tómendegi rezistorni kalibrlash misolida anıqsızlıqni bahalaw tartibini kórib chiqamiz.

Yechim

Matematik model

ёки

(7.4.1)

Bu jerde: - elektr zanjirdan ótayotgan tok kuchi; - kalibrlańan standart rezistornińmánisi; - etalon standart rezistornińmánisi; - kalibrlańan standart rezistor uchlaridagi kuchlanish; - etalon rezistorniń uchlaridagi kuchlanish.

Ushbu ólshewlar noaniqliika taʼsir qılıwshıfaktorlar tómendegilar:

• ni tákrarólshewlardagi anıqsızlıq;

• ni tákrarólshewlardagi anıqsızlıq;

• Raqamli voltmetrni anıqsızlıĝı;

• Etalonniń berilgan mánislarini anıqsızlıĝı;

• Etalonniń barqarorligi menenbaylanıslı bólgan anıqsızlıq;

• Etalon rezistorniń kalibrlańan temperaturasi va laboratoriya temperaturasi orasidagi farq menenbaylanıslı bólgan anıqsızlıq.

Namunaviy rezistorniń kalibrlash sertifikatida 20 ^оС temperaturada onıń qarshiligi Ωmánisga teń.

Tómendegi 7.3.1 - jadvalda baqlaw natijalari keltirilgan.

, mV, millivolt [kalibrlanayotgan rezistor natijasi]	, mV, millivolt [etalon (namunaviy) rezistor natijasi]
99,91963	99,92478
9991970	99,92474
99.91968	99,92470
99,91977	99,92492
99,91986	99,92488
99,92058	99,92561
99,92055	99,92558
99,92008	99,92506
99,9I 987	99,92479
99,91968	99,92468

Tómendegi olińan tajriba natijalarini órtacha mánisi, standart awıwı va órtacha mánisga salıstırĝanda standart ogʼishlarni aniqlaymiz

	(7.4.1)
	(7.4.2)
	(7.4.3)
	(7.4.4)
	(7.4.5)
	(7.4.6)

bu jerde: - kalibrlańan standart rezistor uchlaridagi kuchlanish natijalarini órtacha mánisi; - etalon rezistorniń uchlaridagi kuchlanish natijalarini órtacha mánisi; - kalibrlańan standart rezistor uchlaridagi kuchlanish natijalarini standart awıwı; - etalon rezistorniń uchlaridagi kuchlanish natijalarini standart awıwı; - kalibrlańan standart rezistor uchlaridagi kuchlanish natijalarini órtacha mánisga salıstırĝanda standart awıwı; - etalon rezistorniń uchlaridagi kuchlanish natijalarini órtacha mánisga salıstırĝanda standart awıwı; - erkinlik darajasi soni.

Kalibrlash natijasi tómendegicha

Ω

(7.4.7)

Matematik modeldagi har bir argument boyınsha sezgirlik koeffitsientlari esaplanadı

	(7.4.8)
	(7.4.9)
	(7.4.10)

Kalibrlanayotgan rezistor va namunaviy rezistordagi kuzatilgan kuchlanish mánislarini А tur boyınsha standart anıqsızlıqlarini aniqlaymiz.

	(7.4.11)
	(7.4.12)

B tur boyınsha standart anıqsızlıqni bahalaymiz

1. 
   Voltmetrni kvanlash anıqsızlıĝıtómendegicha
   

   (7.4.13)

2. 
   Etalon rezistorniń kalibrlash anıqsızlıĝı aniqlanadi. Kalibrlash sertifikatida ishonch darajasi 0,95 dir.
   

   (7.4.14)

3. 
   Nobarqarorlik menenbaylanıslı bólgan anıqsızlıq
   

   (7.4.15)

4. 
   Kalibrlash temperaturasi 20 ^оС ótkazilganligiga tiykaran
   

Qosindı standart anıqsızlıĝıbahalanadi

(7.4.16)

Velcha-Sattersveytniń formulasidan foydalańan jaĝdayda erkinlik darajasi soni v_effaniqlanadi

(7.4.17)

Keńeytirilgenanıqsızlıq

(7.4.18)

ÓZBETINSHE TÁLIM TEMALAR

Anıqsızlıq tushunchasiniń fańa kirib kеlishi

Standart anıqsızlıq

Standart anıqsızlıqni A tur boyınshabahalaw

Standart anıqsızlıqni V tur boyınshabahalaw

Korrеlyaciyalar analizi

Anıqsızlıq byudjеti

Kеńaytirilgan anıqsızlıq

Ólshewlar qáteliklari va anıqsızlıqlari xaraktеristikalariniń bahalarini salıwtirish

GLOSSАRIY

Ólshewanıqsızlıĝı- foydalanlgan axborot tiykarındaólshenip atırĝanshamaka tegishli bólgan shamamánislarini sochilishini xarakterlaydigan nomanfiy parametr

Korrelyatsiya— (lotincha "nisbat, o'zaro bog'liqlik" dan korrelyatsiya) yamasa korrelyatsiyaga bog'liqlik - bu ikki yamasa undan ortiq kútilmegen o'zgaruvchiniń (yamasa ba'zi bir qabıl qilinadigan aniqlik darajasi menen shunday deb hisoblanishi múmkin bo'lgan miqdorlarniń) statistik aloqasi. Bunday jaĝdayda, ushbu miqdorlarniń bir yamasa bir nechtasiniń o'zgarishi basqayamasabasqashamalarniń muntazam o'zgarishi menen birga keladi

Kovaratsiya— (korrelyatsion moment, kovaratsiya momenti) - ehtimollar nazariyasida va matematik statistikada ikkita kútilmegen o'zgaruvchiniń chiziqli bog'liqligi o'lchovi

А-tur boyınshaólshewlar anıqsızlıĝınbahalaw— belgiliólshew sharoitlarida alınatĝınshamaniń ólchańan mánislarini statistik analiz qilish jolımenenólshewlar anıqsızlıĝın tashqil qılıwshılarni bahalaw

B-tur boyınshaólshewlar anıqsızlıĝınbahalaw— А tip boyınshaólshewlar anıqsızlıĝınbahalawdan farq qiladigan usullar menenólshewlar anıqsızlıĝın tashkil qılıwshılarini bahalaw

Ólshewlarnń standart anıqsızlıĝı— standart ogʼish shaklida ifodalańan ólshewlar anıqsızlıĝı

Ólshewlarnńqosindı standart anıqsızlıĝı-ólshew modelidagi kiriwshamalari menenbaylanıslı bólgan, ólshewlarniń xususiy standart anıqsızlıĝı oqibatidan alınatĝınólshewlarniń standart anıqsızlıĝı

Ólshewlarnń nisbiy standart anıqsızlıĝı- mutloq mánisga (shamaniń ólchańan mánisi) bólińan ólshewlarniń standart anıqsızlıĝı

Anıqsızlıq byudjeti-anıqsızlıq, uni esaplaw va olardıńqosindısidan tashkil topgan ólshewlar anıqsızlıĝıtuwrısida hisobot

• 
  Ólshewlarnińkeńeytirilgenanıqsızlıĝı-qosindı standart anıqsızlıqni birdan katta bólgan koeffitsientga kópaytmasi
  

Izoh: koeffitsient ólshew modelidagi chiqish shamasıniń ehtimolliliginińbólistiriwnızamıga va qamrab alıwniń tanlańan ehtimoligi baylanıslı. Ushbu taʼrifdagi “koeffitsient” tushunchasi “qamrab alıw koeffitsienti” ga tegishlidir. Keńeytirilgenanıqsızlıq shonıńdek “tóliq anıqsızlıq” (“overall uncertainty”) deb ham nomlanadi

Qamrab alıw intervali- berilgan itimallıqda ólshenip atırĝanshamalarni chin mánislari majmuasidan iborat bólgan axborotlarga tiykarlańan interval

Izoh: ISO/IEC Guide 98-3:2008 xalqaro standartida órnatilgan qoidalarga tiykaran, qamrab alıw interval markazi shamaniń ólchańan mánisimenen mos kelishi majburiy talap bólmasdan, qamrab alıw intervalini ólshewlarnińkeńeytirilgenanıqsızlıĝıdan chiqarib alıwmúmkin. Shu menen birga, ólshew natijalarini statistik qayta ishlash boyınsha “ishonchli interval” va “qamrab alıw intervali” tushunchalarini mazmunan turli tushunchalardir.

Qamrab alıw ehtimoli-ólshenip atırĝanshamalarniń chin mánislari kompleksi kórsatilgan qamrab alıw intervalida joylashish ehtimoli

Izoh: ushbu taʼrif Ólshewlarda anıqsızlıqni ifodalash boyınsha qóllanma (GUM) da ifodalańan anıqsızlıq kontseptsisiga tegishli bolıp, ushbu halqaro hujjatda “qamrab alıw ehtimoli” tushunchasi órnida “ishonch darajasi” tushunchasi qóllaniladi

Qamrab alıw koeffitsienti- birdan katta son bolıp, ólshewlarnińkeńeytirilgenanıqsızlıĝınalıwushınólshewlarnińqosindı standart anıqsızlıĝıga kópaytiriladi

Shama- hodisa, jism yamasa moddaniń xossasi bolıp, muĝdariy jihatdan salıwtirish ushıntiykar sifatida farq qiladigan belgisi kórsatilgan son shaklida ifodalanishi múmkin

Аsosiy shamalar tizimi (ISQ)- yettita tiykariy shamalardan iborat bólgan shamalar tizimi: uzunlik, massa, waqıt, elektr toki, termodinamik temperatura, modda miqdori va yorugʼlik kuchi

Metrologiya-ólshewlar va ularni qóllash haqqındagi fan

Shamaniń chin mánisi-shamaniń taʼrifiga muwapıq bólgan shamamánisi

Ólshew aniqligi- bitta yamasa analog obʼektlarni berilgan sharoitlarda tákrarólshewda ólchańan mánisni ólshenip atırĝanshamaniń chin mánisiga yaqinliligi

Birlamchi etalonlar-birliklarni dunyoda (mamlakatda) eńjoqarı aniqlik menen qayta ishlab chiqishga móljallańan ólshewqurallari, ularni saqlash va birlik ólchamlarini (kalibrlash orqali) ikkilamchi etalonlarga uzatish

Ikkilamchi etalonlar-birlik ólchamlarini birlamchi etalonlardan (kalibrlash processida) oladigan va birlik ólchamlarini ishchi etalonlarga, shonıńdek qiyoslash sxemasi boyınsha pastda joylashgan ólshewqurallariga (kalibrlash va qiyoslash jolımenen) uzatish va saqlash ushın móljallańan etalonlar

Tuwrıdan-tuwrıólshew- bunday ólshewda shamaniń izlanayotgan mánisituwrıdan-tuwrı olinadi

Tuwrıdan tuwrı emesólshew-shamaniń izlanayotgan mánisini ushbu izlanayotgan shamamenen funktsional bogʼlańan basqashamalarni tuwrıdan-tuwrıólshew natijalari tiykarında aniqlash

Kompleksiy ólshew-bir nechta bir xil nomli shamalarni bir waqıtda ólshew, bunda shamalarniń izlanayotgan mánisi, bu shamalarniń turli birikmalarini ólshewda alınatĝın teńlamalar tizimini yechish jolımenen aniqlanadi

Birgalikda ólshew- ikkita yamasa bir nechta, har xil nomli shamalar órtasidagi bogʼlanishni aniqlash ushın bunday shamalarni bir waqıtda ótkaziladigan (tuwrıdan-tuwrıyamasatuwrıdan tuwrı emes) ólshewlar

Taʼsir etuvchi shama-ólshenetuĝınshamaniń ólchamiga va (yamasa) ólshewlar natijasiga taʼsir etuvchi shama

Metrologik funktsiya-ólshewlar menejmenti tizimini aniqlash va joriy qilishga maʼmuriy va texnik javobgarligi bólgan funktsional birlik

Yaroqlilikni metrologik tasdiqlash-ólshew jihozlarini onıń tahminiy ishlatilishiga tiyislitalaplariga muwapıqlikni taʼminlash maqsadida ótkaziladigan operatsiyalar kompleksi

Ólshew-shamani aniqlash processi

Ólshewprocessi-shamamánisini aniqlash maqsadida ótkaziladigan operatsiyalar kompleksi

Ólshew jihozi-ólshewprocessiushın zarur bólgan ólshewqurallari, dastur qurallari, etalonlar, maĝlıwmat materiali, yordamchi apparatura yamasaolardıń kombinatsiyasi

Metrologik funktsiya-ólshewlar menejmenti tizimini aniqlash va joriy qilishga maʼmuriy va texnik javobgarligi bólgan funktsional birlik

Metrologik xarakteristika-ólshew natijasiga taʼsir kórsatishi múmkin bólgan xarakteristika

metrologiyaga oid iskerlik - o‘lchashlarniń yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash, o‘lchash uslublari va qurallari, shonıńdek talap qilinadigan aniqlikka erishish usullari menen bog‘liq bo‘lgan iskerlik

metrologik kuzatiluvchanlik - o‘lchash natijasiniń hujjatlashtirilgan uzluksiz kalibrlashlar ketma-ketligi orqali etalońa bog‘lash múmkin bo‘lgan xossasi

Sinov quralsi - sinovlar o‘tkazish ushın mo‘ljallańan, normalańan texnik xarakteristikalari bo‘lgan texnik qurilma, modda va (yamasa) material

Standart namuna - metrologik attestatsiya natijasida modda (material)niń xossasi yamasa tarkibini xarakteristikalaydigan bitta yamasa undan ortiq mánislari aniqlańan shu modda (material) namunasi shaklidagi o‘lchash quralsi

Ólshewlar aniqliginiń kórsatkichi - ólshew uslubiyotiniń qóllanilayotgan normalari va qoidalariga rioya etilganda olińan ólshew natijalari aniqliginiń belgilańan xarakteristikai

Etalon - muayyan shama birliginiń o‘lchamini basqa o‘lchash qurallariga o‘tkazish maqsadida uni qayta hosil qilish va saqlash ushın mo‘ljallańan o‘lchash quralsi

O‘lchashlarni bajarish uslubiyoti- ólshewlarniń bajarilishini va olardıń natijalari belgilańan aniqlik kórsatkichlari menen olinishini ta’minlaydigan operatsiyalar va qoidalar kompleksi

Ólshewquralsi - ólshewlar ushın foydalaniladigan va normalańan metrologik qásiyetlarga ega bólgan texnika quralsi

Ólshewqurallarini kalibrlash-  berilgan sharoitlarda ólshewquralsi járdeminde olińan shamamánisi va etalon menen qayta tiklanadigan tegishli shamamánisi órtasidagi nisbatni aniqlash orqali ólshewquralsiniń metrologik xarakteristikalarini aniqlash maqsadida bajariladigan operatsiyalar kompleksi

Ólshewqurallarini qiyoslash - ólshewqurallariniń belgilab qóyilgan metrologik talaplarga muwapıqlıĝıni aniqlash va tasdiqlash maqsadida bajariladigan operatsiyalar kompleksi

Ólshewlarniń yagona birlikda bolıwı - ólshewlarniń natijalari nızamıylashtirilgan birliklarda ifodalańan va ólshewlarniń aniqlik kórsatkichlari ma’lum itimallıqmenen belgilańan chegaralarda joylashgan jaĝdayi.












ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI VA ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI

BERDAQ ATINDAĜI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Dizimge alindi №______________ 2021-jil «___» ________

«TASTIYIQLANDI» Oqiw isleri boyinsha prorektor ______________O. Duysenbayev «____» ___________ 2021 -jil

PÁN HÁM TEXNIKADA ÓLSHEWLERDIŃ ANIQSIZLIĜI

PÁNINIŃ ISSHI OQIW DÁSTÚRI

Bilim tarawi:	300000 – islep shiĝariw texnikaliq taraw
Tálim tarawi:	310000 – Injenerlik isi
Tálim baĝdari:	5310900 – Metrologiya, standartlastiriw hám ónim sapasi menedjmenti (tarmaqlar boyinsha)

Ulıwma oqıw saatı-140 saat

Sonnan:

Lekciya- 36 saat

Ámeliy shiniĝiwlar -36 saat

Óz-betinshe tálim saat- 68 saat

Nókis -2021

Pánniń isshi dástúri Ózbekstan Respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirliginiń 2018-jıl 25-avgustdaǵı 744-sanlı buyrıqtiń 6-qosimshasi menen tastiyiqlanĝan “Pán hám texnikada ólshewler aniqsizliĝi ” pán dástúri tiykarında tayyarlanǵan.

Pánnin’ isshi dástúri Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti Keńesiniń 20___-jil ____-______daǵı _____-sanlı protokolı menen tastıyqlanǵan.

Dúziwshiler:

B. Ametova

“Elektr texnikasi ha’m metrologiya” kafedrası assistent-oqıtıwshısı.

Pikir bildiriwshiler:

Arzwova T.	“UzTEST” UK Qaraqalpaqstan filialı baslıǵı orınbasarı
Najimova A.	QMU, “Elektr energetikası” kafedrasıdotsenti, t.i.f.d., PhD

QMU Fizika fakulteti dekani:
2021-jil “_____” ______________________________A.Muratov

QMU, “Elektr texnikasi hám metrologiya” kafedrasi basliĝi:
2021-jil “_____” _______________________________A.Abubakirov

1. 
   Oqıw pánin oqıtıw boyınsha metodikalıq kórsetpeler.
   

Bul pán dastur “Pán hám tеxnikada o’lshewler aniqsizlig’i” páni o’lshenetug’in shama xarakteristikasi hám onin’ matеmatik mоdеli, kiriwshamasin bahalaw, aniqsizliqderekleri hám tu’rleri, standart aniqsizliqhámdeo’lshewlerqátelikleri hámaniqsizliqlari xaraktеristikalarinin’ bahalarinsalistiriwhámolarg’a tiyisli máselelerinqamrap aladi.

2.Oqiwpánininmaqseti hám waziypasi

Pándi oqitiwdan maqset – studentlerdeólshewler kúzetiwshenligi, ólshenetuĝin shama xarakteristikasi hám oniń matеmatik modеli, kiriwshamasin bahalaw, aniqsizliqderekleri hám túrleri, standart aniqsizliq, shiĝiw shamasi bahasinesaplaw, qosindi standart aniqsizliĝi, ólshewlerqátelikleri hámaniqsizliqlari xaraktеristikalariniń bahalarin salistiriw, ónim xaraktеristikalarin ólshewaniqsizliĝin bahalaw tártibi boyinsha baĝit profilinesáykes tálim standartinda talap qilinĝan kórinis, bilim, kónlikpehámtájriybelerin rawajlandiriwdan ibarat.

Pánniń waziypasi – oni úyreniwshilerge:

• 
  Ólshenetuĝin shama xarakteristikasi;
  
• 
  Kiriw shamasin bahalaw;
  
• 
  Aniqsizliqderekleri, aniqsizliq túrleri;
  
• 
  Standart aniqsizliqti A túr boyinsha bahalaw;
  
• 
  Standart aniqsizliqti V túr boyinsha bahalaw;
  
• 
  Kiriw shamalari korrеlyaciyalarin analiz qiliw;
  
• 
  Shiĝiwshamasin bahasin kеltiriw usili menen esaplaw;
  
• 
  Ólshewler nátiyjelerin qisqartirilĝan kóriniste ańlatiwda qátelik xaraktеristikalarinaniqsizliq xaraktеristikalarina qayta esaplaw hámde olardi qollay aliwin úyretiwden ibarat.
  

3. Lekciya sabaqlari

1-keste

№	Lekciya temalari	Sabaq saatlari kÓlemi
8-semestr
1	Ólshenetuĝin shamaxarakteristikasi	2
2	Ólshenetuĝin shama modеli. Tuwridan-tuwriólshewlerdiń matеmatik modеli. Birgelikteólshewlerdiń matеmatik modеli.	2
3	Jámleńenólshewlerdiń matеmatik modеli	2
4	Kiriwshamasinbahalaw	2
5	Aniqsizliqderekleri	2
6	Aniqsizliq túrleri. Ólshenetuĝin shama spеcifikaciyasiniń aniqsizliĝi. Modеllew (tanip aliw) aniqsizliĝi. Mеtodik aniqsizliqlar	2
7	Áspablar aniqsizliĝi. Ólshew shárayatlariniń aniqsizliĝi. Ólshenetuĝin obyеkt (úlgi) aniqsizliĝi. Opеratordińaniqsizliĝi	2
8	Standart aniqsizliqti A túr boyinsha bahalaw.Kóp márte kúzetiwler menen orinlanĝan bir nеshe topar tuwridan-tuwriólshewlerdiń standart aniqsizliĝinbahalaw	2
9	Standart aniqsizliqti V tur boyinsha bahalaw.Shamanińózlestirilgen mánisiniń standart aniqsizliĝi. Shamanińózlestirilgen mánisaniqsizliĝihaqqinda xabar túrleri	2
10	Korrеlyaciyalar analizi. Kiriwshamalari korrеlyaciyalarin analiz qiliw. Kiriwshamalariniń kovariaciyasinhám korrеlyaciya koefficiеntin aniqlaw	2
11	Shiĝiwshamasi bahasinesaplaw.Shiĝiwshamasi bahasin kеltiriw usılımenenesaplaw. Shiĝiw shamasi bahasin siziqlastiriw usili menen esaplaw	2
12	Qosindi standart aniqsizliĝi. Aniqsizliq byudjеti	2
13	Shiĝiwshamasinińqosindi standart aniqsizliĝi. Korrеlyaciyalanĝan hám korrеlyaciyalanbaĝan shamalardińqosindi standart aniqsizliĝinkеltiriwhám siziqlastiriw usillari menenbahalaw	2
14	Kеńeytirilgen aniqsizliq.Aniqsizliqhaqqinda esabat. Aniqsizliqhaqqinda esabat dúziw uliwma qaĝiydalari	2
15	Ólshew qurallarin attеstatlaw, salistiriw hám kalibrlew, hámde ónim xaraktеristikalarinólshewaniqsizliqlari haqqinda esabat	2
16	Ólshewlerqátelikleri hámaniqsizliqlari xaraktеristikalariniń bahalarin salistiri. Ólshewler nátiyjelerinqisqartirilĝan kóriniste ańlatiwda qátelik xaraktеristikalarinaniqsizliq xaraktеristikalarina qayta esaplaw	2
17	Ónim xaraktеristikalarinólshewaniqsizliĝinbahalawtártibi	2
18	Ólshewqurallarin kalibrlewaniqsizliqlari	2
Jami: 36 saat

Lekciya sabaqlari multimediya úskeneleri menen úskeneleńen auditoriyada akadem.toparlar aĝimi ushin ótiledi.

4. Ámeliy shiniĝiwlar

2-keste

№	Ámeliy shiniĝiwlar temalari	Sabaq saatlari kólemi
8-semestr
1	GOST boyinsha ammiakti borat kislotaniń eritpesine dándegi aqsildi quwiw usilinda ólshewaniqsizliĝinbahalaw mеtodikasi.	4
2	Suwda eriytuĝin ekstraaktiv zatlardi GOST (ISO) boyinsha aniqlawaniqsizliĝinbahalawhám ańlatiw mеtodikasi.	4
3	Qurĝaq biologik prеparatlardińiĝalliĝin GOST boyinsha ólshewaniqsizliĝinbahalaw mеtodikasi	4
4	Ósimlik maylariniń reńin aniqlawaniqsizliĝin GOST boyinsha bahalaw mеtodikasi	4
5	Sapal buyumlardiń bólegi boyinsha suwsińdiriwin GOST boyinsha ólshewaniqsizliĝinbahalaw mеtodikasi.	4
6	Etil spirtiniń koncеntraciyasinGOST boyinsha spirt arеomеtrleri menen aniqlawaniqsizliĝinbahalaw hám ańlatiw mеtodikasi.	4
7	Shamaólshewlerin kalibrlewaniqsizliqlari	2
8	Ólshewózgertkishlerin kalibrlewaniqsizliqlari.	2
9	Ólshew áspablarin kalibrlewaniqsizliqlari.	2
10	Ólshew úskenelerinkalibrlewaniqsizliqlari	2
11	Ólshew sistemalarin kalibrlewaniqsizliqlari	2
12	Massa ólshewqurallarinkalibrlew laboratoriya­larinda aniqsizliqti bahalaw	2
Jami: 36saat

Ámeliy shinig’iwlar multimediya qurilmalari menen u’skeneleńen auditoriyada bir akadem.toparg’a bir oqitiwshi tárepinenÓtkiziliwi lazim. Shinig’iwlar aktiv hám interaktivusillar járdemindeÓtilisw, más ráwishtekerekli pedagogic hám axborot texnologiyalar qollaniliwi maqsetke muwapiq.

5. Ózbetinshe tálim.

3-keste

№	Ózbetinshe tálim temalari.	Sabaq saatlari kÓlemi
8-semestr
1	Aniqsizliq túsiniginiń páńe kirip kеliwi	8
2	Standart aniqsizliq	8
3	Standart aniqsizliqti A tur boyinsha bahalaw	8
4	Standart aniqsizliqti V tur boyinsha bahalaw	8
5	Korrеlyaciyalar analizi	8
6	Aniqsizliq byudjеti	8
7	Kеńeytirilgen aniqsizliq	10
8	Ólshewlerqátelikleri hámaniqsizliqlari xaraktеristikalariniń bahalarin salistiriw	10
Jami: 68 saat

Ózbetinshe tálim temalari referat kÓrinisinde, prezentaciya qilinip, studentler bólek yaki topar bolip tapsiriwi usinis etiledi.

6. Pán boyinsha studentlerdin’ bilimin bahalaw hám qadag’alaw

kriteriyası

Studentlerdin` bilimin bahalaw ólshemleri

a) “5” (ayrıqsha) bahası ushın studentlerdin` bilim da`rejesi tómendegilerge juwap beriwi kerek:

• 
  Juwmaq ha`m qarar qabıl qılıwı;
  
• 
  Dóretiwshilik pikirley alıwı;
  
• 
  Ózbetinshe pikir ju`rgize alıwı;
  
• 
  Alǵan bilimlerin a`melde qollay alıwı;
  
• 
  A`himiyetin, ma`nisin tu`siniwi;
  
• 
  Biliwi, aytıp beriwi;
  
• 
  Tu`sinikke iye bolıwı;
  

b) “4” (jaqsı) bahası ushın studentlerdin` bilim da`rejesi to`mendegilerge juwap beriwi kerek:

• 
  Dóretiwshilik pikirley alıwı;
  
• 
  Alǵan bilimlerin a`melde qollay alıwı;
  
• 
  Áhimiyetin, mánisin tu`siniwi;
  
• 
  Biliwi, aytıp beriwi;
  
• 
  Tu`sinikke iye bolıwı;
  

v) “3”(qanaatlanarlı) bahası ushın studentlerdin` bilim dárejesi tómendegilerge juwap beriwi kerek:

• 
  Áhimiyetin, mánisin tu`siniwi;
  
• 
  Biliwi, aytıp beriwi;
  
• 
  Tu`sinikke iye bolıwı;
  

g) studenttin` bilim dárejesi “2” (qanaatlanarsız) dep tómendegi jaǵdaylarda bahalanadı:

• 
  Anıq tu`sinikke iye bolmaw;
  
• 
  Juwalarda qáteliklerge jol qoyılsa;
  
• 
  Bilmew.
  

7. Tiykarg’i hám qosimsha ádebiyatlar hámde xabar derekleri

Tiykarg’i ádebiyatlar

1. 
   Хакимов О.Ш., Латипов В.Б. Оценка неопределённости измерений. Ташкент. 2008.
   
2. 
   Исматуллаев П.Р. ва бош. “Метрология, стан­дартлаштириш ва сертификатлаштириш”. Дарслик. Тош­кент, 2015.
   
3. 
   Исматуллаев П.Р., Қодирова Ш.А. Метрология асослари, Ўқув қўлланма. – Т.: Тафаккур, Extremum-Press, 2012.
   
4. 
   Horst Czichos, Leslie E. Smith Sprińer Handbook of Metrology and Testiń 2nd ed. 2011 Edition Sprińer New York, 2011
   
5. 
   G.K.Vijayaraghavan., R.Rajappan., Eńineeriń Metrology and Measurements., For 5th Semester Mechanical and Automobile Eńineeriń ( As per the Latest Anna University Syllabus – Reg.,2008.
   

Qosimsha ádebiyatlar

1. 
   Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президентининг лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. –Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 56 б.
   
2. 
   Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза 2016 йил 7 декабрь. – Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 48 б.
   
3. 
   Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 488 б.
   
4. 
   Абдувалиев А.А. и др. Основы обеспечения единства измерений, книга 1, Ташкент, 2005.
   
5. 
   ÓzDSt 8.012:2005 «Государственная система обеспечения единства измерений Республики Узбекистан. Единицы величин»
   
6. 
   ÓzDSt/ИСО/МЭК 17025:2007 «Синов ва калибровка лабораториялар ваколатига қўйиладиган умумий талаблар».
   
7. 
   Ўлчашларнинг ноаниқлигининг ифодаси бўйича қўлланма. (Guide yo the Expression of Uncertainty in Measurement. ISO, Geneva, 1993): Перевод с англ. под науч. ред. проф. Слаева В.А. - ГП ВНИИЬ им. Менделеева, С.-Петербург, 1999.
   
8. 
   Аxмедов Б.М., Бегунов А.А. Теоретические основы измерения влажности аналитическиx отрасляx. Ташкент, 2006.–83с.
   
9. 
   Раннев Г.Г. Методы и средства измерений, Учебник.– М.: Акаде­мия, 2004.
   

Internet saytlari

1. 
   www.ziyonet.uz;
   
2. 
   www.bilim.uz;
   
3. 
   http://www.kievpribor.com.ua
   
4. 
   http://www.rostock.kiev.ua
   
5. 
   http://www.sames.co.za
   
6. 
   www.smsiti.ilim.uz
   
7. 
   http://www.sames.co.za
   

BAHALAW KRITERIYASI

a) “5” (ayrıqsha) bahası ushın studentlerdin` bilim da`rejesi tómendegilerge juwap beriwi kerek:

• 
  Juwmaq ha`m qarar qabıl qılıwı;
  
• 
  Dóretiwshilik pikirley alıwı;
  
• 
  Ózbetinshe pikir ju`rgize alıwı;
  
• 
  Alǵan bilimlerin a`melde qollay alıwı;
  
• 
  A`himiyetin, ma`nisin tu`siniwi;
  
• 
  Biliwi, aytıp beriwi;
  
• 
  Tu`sinikke iye bolıwı;
  

b) “4” (jaqsı) bahası ushın studentlerdin` bilim da`rejesi to`mendegilerge juwap beriwi kerek:

• 
  Dóretiwshilik pikirley alıwı;
  
• 
  Alǵan bilimlerin a`melde qollay alıwı;
  
• 
  Áhimiyetin, mánisin tu`siniwi;
  
• 
  Biliwi, aytıp beriwi;
  
• 
  Tu`sinikke iye bolıwı;
  

v) “3”(qanaatlanarlı) bahası ushın studentlerdin` bilim dárejesi tómendegilerge juwap beriwi kerek:

• 
  Áhimiyetin, mánisin tu`siniwi;
  
• 
  Biliwi, aytıp beriwi;
  
• 
  Tu`sinikke iye bolıwı;
  

g) studenttin` bilim dárejesi “2” (qanaatlanarsız) dep tómendegi jaǵdaylarda bahalanadı:

• 
  Anıq tu`sinikke iye bolmaw;
  
• 
  Juwalarda qáteliklerge jol qoyılsa;
  
• 
  Bilmew.
  

TIYKARĜİ HÁM QOSIMSHA ÁDEBIYATLAR HÁMDE XABAR DEREKLERI

Tiykarĝi ádebiyatlar

1. 
   Хакимов О.Ш., Латипов В.Б. Оценка неопределённости измерений. Ташкент. 2008.
   
2. 
   Исматуллаев П.Р. ва бош. “Метрология, стан­дартлаштириш ва сертификатлаштириш”. Дарслик. Тош­кент, 2015.
   
3. 
   Исматуллаев П.Р., Қодирова Ш.А. Метрология асослари, Ўқув қўлланма. – Т.: Тафаккур, Extremum-Press, 2012.
   
4. 
   Horst Czichos, Leslie E. Smith Sprińer Handbook of Metrology and Testiń 2nd ed. 2011 Edition Sprińer New York, 2011
   
5. 
   G.K.Vijayaraghavan., R.Rajappan., Eńineeriń Metrology and Measurements., For 5th Semester Mechanical and Automobile Eńineeriń ( As per the Latest Anna University Syllabus – Reg.,2008.
   

Qosımsha ádebiyatlar

6. 
   Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президентининг лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. –Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 56 б.
   
7. 
   Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза 2016 йил 7 декабрь. – Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 48 б.
   
8. 
   Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 488 б.
   
9. 
   Абдувалиев А.А. и др. Основы обеспечения единства измерений, книга 1, Ташкент, 2005.
   
10. 
    ÓzDSt 8.012:2005 «Государственная система обеспечения единства измерений Республики Узбекистан. Единицы величин»
    
11. 
    ÓzDSt/ИСО/МЭК 17025:2007 «Синов ва калибровка лабораториялар ваколатига қўйиладиган умумий талаблар».
    
12. 
    Ўлчашларнинг ноаниқлигининг ифодаси бўйича қўлланма. (Guide yo the Expression of Uncertainty in Measurement. ISO, Geneva, 1993): Перевод с англ. под науч. ред. проф. Слаева В.А. - ГП ВНИИЬ им. Менделеева, С.-Петербург, 1999.
    
13. 
    Аxмедов Б.М., Бегунов А.А. Теоретические основы измерения влажности аналитическиx отрасляx. Ташкент, 2006.–83с.
    
14. 
    Раннев Г.Г. Методы и средства измерений, Учебник.– М.: Акаде­мия, 2004.
    

Internet saytlari

15. 
    www.ziyonet.uz;
    
16. 
    www.bilim.uz;
    
17. 
    http://www.kievpribor.com.ua
    
18. 
    http://www.rostock.kiev.ua
    
19. 
    http://www.sames.co.za
    
20. 
    www.smsiti.ilim.uz
    
21. 
    http://www.sames.co.za
    

1^K- qamrab olish koeffitsientining qiymati asosan k=2 qiymat olinadi. Аmmo, yuqori aniqlik va puxtalik talab qilinadigan oʼlchashlarda qamrab olish koeffitsientini tanlash usullari mavjud, masalan Velcha-Sattersveyt formulasi yordamida aniqlash.

1^ Xalqaro meʼyoriy hujjatlarda koʼp marta oʼlchashlar soni 4 tadan kam boʼlmasligi tavsiya qilinadi.

1^Ushbu qonun nemis matematigi K.F.Gaus (1777 y. – 1855 y.) tomonidan tavsiflangan. Har qanday taqsimot qonuni boʼyicha 4 tadan koʼp boʼlgan tashqil qiluvchilarni yigʼindisi asosida normal taqsimot qonunini olish mumkin deb hisoblanadi.

1^ 100 % - nazariy maʼlumot uchun berilgan boʼlib, amaliyotda qoʼllash mumkin emas. Qoʼllash fundamental metrologiyaning bazaviy qoidalariga zid hisoblanadi, masalan, “har qanday oʼlchash maʼlum noaniqlikka ega” ekanligini taʼkidlash mumkin.