Ózbekstan respublikasi joqari va orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

2.5. Tuwrıdan tuwrı emesólshewni anıqsızlıĝınbahalawniń matematik modeli
Tuwrıdan tuwrı emesólshew – shamaniń izlanayotgan mánisini ushbu izlanayotgan shamamenen funktsional bogʼlańan basqashamalarni tuwrıdan-tuwrıólshew natijalari tiykarında aniqlash.

Kópchilik hollarda ólshenetuĝınYshamatuwrıdan-tuwrıólchanmaydi, balki tuwrıdan tuwrı emesólshewlardagi kabi, basqaólshenetuĝınX₁, X₂,..., Х_nshamalarga baylanıslıboladı. Bunda Yshamaniń izlanayotgan mánisi izlanayotgan (chiqish) Y shamamenen funktsional bogʼlańan n ta kiriwshamalari Х₁, X₂,…, X_Nni tuwrıdańʼ-tuwrıólshew natijalari tiykarında aniqlanadi. Ushbu funktsional baylanıslılik, yaʼni ólshew modeli ulıwmajaĝdaydatómendegicha ańlatiladı:

(2.5.1)

bu jerde: - ólshenetuĝınshama; -tuwrıdan-tuwrıólshew natijalari.

Masalan, termorezistordagi quvvat tómendegi teńlama orqali aniqlandi:

(2.5.2)

bu jerde:

- potentsiallar farqi;

- t₀temperaturadagi termorezistorniń qarshiligi;

- termorezistor temperaturasi;

- termorezistor temperaturasi.

1. 
   MISOL.
   

Qattiq jism zichligini onıń massasini va hajmini ólshewjolımenen aniqlashda ishonch darajasi ushın standart va keńeytirilgenanıqsızlıqni aniqlań. Qattiq jismni massasi xatoligi 0,01 mg oshmaydigan namunaviy tosh jamlanmasi menen kóp marta tortish jolımenenólchandi. Baqlaw natijalari 2.5.1 – jadvalda kórsatilgan.

2.5.1 –jadval.

Chastotani ólshewda anıqsızlıq byudjeti

k	Jism massasi , 10^-3, kg	Jism hajmi Vi, 10^-6 , m^3
1	252,9119	195,3799
2	252,9133	195,3830
3	252,9151	195,3790
4	252,9130	195,3819
5	252,9109	195,3795
6	252,9094	195,3788
7	252,9113	195,3794
8	252,9115	195,3794
9	252,9119	195,3791
10	252,9115	195,3791
11	252,9118	195,3794

1 – bosqich.

Massa va hajmni baqlaw natijalarini órtacha mánisini aniqlash

	(2.5.3)
	(2.5.4)

bu jerde: - massani ólshew natijalarin órtacha mánisi; - massani har bir baqlaw (ólshew) natijalari; - hajmni ólshew natijalarini órtacha mánisi; - hajmni ólshewda har bir baqlaw natijalari.

2 – bosqich.

Jism zichligini mánisini tómendegi formula tiykarında aniqlaymiz

(2.5.5)

3 – bosqich.

Kiriwshamalariniń (bizniń misolimizda kiriwshamalar ikkita bolıp, bu shama massa va hajmdir) har birini standart anıqsızlıĝın А tur boyınshatómendegi formula boyınsha hisoblaymiz

	(2.5.6)
	(2.5.7)

4 – bosqich.

Zichlikni bahalanishini qosindı standart anıqsızlıqni tómendegi formula tiykarındabahalanadi

=

(2.5.8)

5 – bosqich.

0,95 ishonchli itimallıq bólganda qamrab alıw koeffitsientini Velcha-Sattersveyt formulasidan foydalańan jaĝdayda erkinlik darajasini effektiv soni tómendegicha esaplanadı

(2.5.9)

Шунга асосан _.

6 – bosqich.

Ólshew natijasi

3-tema.Kompleksiy ólshewlarniń matematik modeli

Kompleksiy ólshewlarda, eslatib ótilganidek, bir nechta bir xil nomli shamalarni bir waqıtda ólshewda shamaniń izlanayotgan mánislari bu shamalarniń turli birikmalarini ólshewda alınatĝın teńlamalar tizimini yechish jolımenen aniqlanadi

Kompleksiy ólshewlarniń teńlamalar tizimi, yaʼni matematik modelini tómendegi kórinishda yozish mumki.

(2.6.1)

bu jerde kompleksi i birgalikda ólshewlarga tegishli bólgan tiykariy jihatlardan biri shundaki, nobelgililar soniga salıstırĝanda teńlamalar soni kóp boladı.

Sonday qılıp, tuwrıdan tuwrı emesólshewlardan farqli ólaroq, izlanayotgan bir nechta shamalar ólchanadi, bolardıńmánisi esa teńlamalar tizimini yechish natijasida topiladi.

Kompleksiy ólshewlar metrologik amaliyotda, masalan, ólchovlarni yamasaólshew asboblarniń shkalalarini kalibrlashda keń qóllaniladi. Masalan,tóplamdagi alohida tarozi toshlariniń massasini bir tosh massasinińbelgilimánisiboyınsha va toshlardan tuzilgan turli birikmalar massasini ólshew(salıwtirish) natijalari boyınsha topish.

Eslatish kerekki, birgalikda yamasakompleksiy ólshewlarda izlanayotgan shamalarnińmánislarini aniqlash ushın teńlamalar soni shamalar sonidan kam bólmasligi kerak.

Bunday hollarda kompleksiy ólshewlarniń teńlamalar tizimi (matematik modeli) tómendegi kórinishda boladı

(2.6.2)

bundaу _j – izlanayotgan shamalarnińbahalanadigan mánislari;

С_{м j}– i -ólshewda u j ushın qóllaniladigan belgili koeffitsientlar;

x_м– ólchovlarniń turli birikmalarini yamasa shkalalarniń belgilarini salıwtirish natijalari;

m – shamalarniń aniqlanishi kerek bólgan mánislariniń soni;

п –birikmalar (teńlamalar) soni.

BundaС_{м j} koeffitsientlari tómendegimánislarga ega boladı:

0 – agarм- o’lchashdAY_jqatnashmasa;

1 – agar bir nechta shamalarnińY_jkirgan qosindısi ólshenetuĝınbolsa;

1 – agar bir nechta shamalarnińqosindısi Y_jmenen salıwtiriladigan bolsa.