Ózbekstan respublikasi joqari va orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

OʼLCHАSH OB’EKTI



АXBOROTLАRNI YIG’ISH VA SAQLASH VOSITАSI (XOTIRA)






АXBOROTLАRNI QАYTА ISHLАSH VА QАROR QАBUL QILISH VOSITАSI

OBЪEKTNI BERILGАN TАVSIFLАRI VА PАRАMETRLАRI

NАTIJАLАRNI ROʼYXАTGА OLISH VOSITАSI

OB’EKTNI BOSHQARISH VOSITASI

3.3.2 –suwret.Ólshewquralsiniń umulashgan struktura sxemasi
Misol: t temperaturadagi termorezistordan tarqalayotgan energiya (ólshenip atırĝanshama) P nińmánisi, belgili temperaturadagi t₀ (qoida tariqasida 20 ⁰Сdagi mánisi olinadi) chiziqli temperatura koeffitsientiga α, potentsiallar farqiga Ubaylanıslıbolıp, ushbu shamalar orasidagi bogʼlanish tómendegi teńlama menenańlatiladı

(3.3.1)

Ámeliyatda ólshenip atırĝanshamaniń matematik modelini ideal axborot modeliga yaqinlashtirish darajasi talap qilinayotgan aniqlik darajasiga baylanıslıdir. Ólshenip atırĝanshamaxarakteristikai va matematik modeli talap qilińan aniqlikka salıstırĝanda yetarli darajada puxtalik menenórganilishi kerek. Shamaxarakteristikaini notuwrı va yetarli darajada ilmiy tiykarlanmagan jaĝdayda ishlab chiqilishinińózi anıqsızlıqni keltirib chiqarishi múmkinbolıp, shuńa tiykaran ham shama modeli qosindıanıqsızlıqni tashkil qılıwshılaridan biridir.

2. 
   bosqich. Kiriwshamalarini analizi va olardıńanıqsızlıĝı.
   

Ólshewprocessiniń matematik modeliga kiruvchi xar bir shamanińХ_i va onıń standart anıqsızlıĝınu(x_i)bahalawkerek. (х₁, х₂, x₃, …х_n) kiriwshamalarinińbahalawolardıń matematik kutilishi esaplanadı. Masalan, analitik ólshewlarda keń qóllaniladigan reaktivlarni misol sifatida olaylik. Bunda qosindıanıqsızlıqni manbalaridan biri “reaktivniń tozalik” darajasidir. Egerde boshlańʼich reaktiv tekshirilgan bolsa ham, eritma kontsentratsiyasi titrlash ushın mutloq aniqlikda órnatilishi múmkin emas. Chunki bunda tozalikni tekshirishniń uslubiy anıqsızlıĝımenenbaylanıslı kamchiliklar bor. Masalan, kópgina reaktivlar organik bóyoqlar odatda toza bólmasdan, tarkibida izomer yamasa noorganik tuzlar mavjud boladı. Bunday moddalarniń tozalik darajasi odatda ishlab chiqaruvchi tomonidan sertifikat yamasa qóllash yóriqnomalarida beriladi.

Misol.

Ishlab chiqaruvchi tomonidan berilgan sertifikatda metalniń tozalik darajasi (99,99±0,01) % larda kórsatilgan. Demak, metalniń massaviy ulushi 0,9999±0,0001. Metalniń tozalik darajasini amaldagi mánisi metal yuzasini tozalash nátiyjeliligiga baylanıslıdir. Egerde ishlab chiqaruvchi tomonidan metalni tozalash usılıga qatʼiy rioya qilinsa, metal yuzasini oksidlanish menenbaylanıslıanıqsızlıqnińesaplawga ehtiyoj joqdir.

3-bosqich. Korrelyatsiyalar analizi.
Ólshewlar anıqsızlıĝınbahalawda korrelyatsiya tushunchasi qóllaniladi. Shu órinda, birinchi navbatda korrelyatsiya tushunchasiniń mazmuniga tóxtalib ótamiz. Korrelyatsiya – lotin tilidan “munosabat, ózaro baylanıslılik” degan maʼnolarni bildiradi. Sodda qilib aytganda, korrelyatsiya – ikki yamasa bir qancha kútilmegen parametrlarnińózaro baylanıslıligidir. Buni hayotiy misol menen tushuntirish múmkin. Masalan, havo temperaturasi va muzqaymoq isteʼmoli orasida korrelyatsiya mavjud. Havo temperaturasi qanchalik issiq boladıgan bolsa, aholi shunchalik kóp muzqaymoq isteʼmol qiladi. Yamasa aksincha. Bunday nızamıyatlarni kóplab misollar keltirish múmkin. Bunday nızamıyatlar katta hajmdagi statistik maĝlıwmatlarni tadqiq qilish jolımenenórnatish múmkin.

Anıqsızlıqni bahalawda matematik modelda qatnashuvchi shamalar korrelyatsiyalańan bolsa, demak ushbu shamalar ózaro baylanıslılikdadir. Yaʼni, belgili bir shamanińózgarishi ikkinchi shamanińmánisini ózgarishiga alıp keladi. Korrelyatsiya ijobiy (yamasa musbat) yamasa salbiy (yamasa manfiy) turlarga bólinadi.

Ijobiy korrelyatsiyada birinchi parametr qanchalik katta bolsa, ikkinchi va basqashamalar ham shunchalik katta boladı. Masalan, gaz ballon qurilmasidagi gazni temperaturasi va bosimi Mendelev-Klapeyron teńlamasiga tiykaran ijobiy korrelyatsiyalańan.

Salbiy korrelyatsiyada esa birinchi parametrnińózgarishi ikkinchi parametrniń kamayishiga alıp keladi. Masalan, yarim ótkazgichlarda temperatura va onıń qarshiligi salbiy korrelyatsiyalańan, metallarda esa ijobiy korrelyatsiyalańan. 3.3.3.-suwretda turli shamalar orasidagi ijobiy (a), salbiy (b) yamasa korrelyatsiya bólmagan (v) hodisalarni grafik tasviri keltirilgan.

Birinchi grafikda (3.3.3. - suwret, a) ijobiy korrelyatsiya kuzatilib, Xshamaniń oshishi menenY nińósishga alıp keladi.

Ikkinchi grafikda (3.3.3. – suwret, b) salbiy korrelyatsiya kuzatilib, Xshamaniń oshishi menenY niń kamayishi kuzatiladi.

Uchinchi grafikda (3.3.3.- suwret, v) X va Ykútilmegenshamalar kuchsiz bogʼlańan bolıp, olardıńbólistiriwi bir-birinińózgarishiga baylanıslı emas. Chunki, ushbu shamalar orasidagi korrelyatsiya nolga teń.

а) b) v)