Ózbekstan respublikasi joqari va orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

3.3.3. –suwret. Kútilmegenshamalarniń korrelyatsiyasi



4-bosqich. Qosindı standart anıqsızlıqni esaplaw.
Qosindı standart anıqsızlıq – natija qator basqashamalarnińmánislaridan olińandagi, hadlar qosindısiniń musbat kvadrat ildiziga teń bólgan ólshewlar natijasiniń standart anıqsızlıĝı. Bunda hadlar, ushbu basqashamalarnińózgarishiga baylanıslı ravishda, ólshew natijasinińózgarishiga qarab, bu shamalarniń vazniylashtirilgan dispersiyasi yamasa kovariatsiyasi boladı.

Y chiqish shamasınińu(y) menen belgilanadigan standart anıqsızlıĝı chiqish shamasıyamasaólshewlar natijasi bahasiniń standart awıwıdan iborat bolıp, ólcha-nadigan Yshamaka yetarli tiykarmenen qóshib yozilishi múmkin bólgan shamalarniń tarqoqligini xarakteristikalaydi.

Y chiqish shamasıniń standart anıqsızlıĝıápiwayı jamlash (yigʼish) usılıdan yamasa standart ogʼishlarni umumlashtirishdan foydalanib, А tur yamasa B tur boyınshabahalańan kiriwshamalarinińu(x_i)standart anıqsızlıqlarini (va, vaziyatlarga qarab, olardıń kovariatsiyalarini) yigʼish jolımenen topiladi. ShonıńushınY chiqish shamasıniń standart anıqsızlıĝıu_с(у)menen belgilanadigan qosindıyamasa kombinatsiyalańan standart anıqsızlıqboladı.

Qosindı standart anıqsızlıq ham, Y chiqish shamasınińózini bahalawdagi kabi, ikki usulda topiladi.

Birinchi usul

Qosindı standart anıqsızlıq, agar kiriwshamalari korrelyatsiyalanmagan bolsa, tómendegi formuladan topiladi:

(3.3.2)

Аks jaĝdayda, yaʼni korrelyatsiyalańan kiriwshamalari ushıntómendegi formula boyınshaesaplanadı:

(3.3.3)

bunda  f / x_i xususiy hosilalar – sezgirlik koeffitsientlari; u(x_i,x_j) – kiriwshamalariniń kovariatsiyasi.

Sezgirlik koeffitsientlari

сi = f / xi

(3.3.4)

x₁, x₂,..., x_nkiriwbahalari mánislarinińózgarishi menen u chiqish bahasiinińqanday ózgarishini kórsatadi.

(3.3.4.) formulani esapqaalĝanda, (3.3.2) va (3.3.3) formulalar tómendegicha qayta ańlatiladı:

	(3.3.5)
		(3.3.6)

bunda

(3.3.7)

Аlohida hollarda, barlıqkiriwbahalari r(x_i, x_j) = +1 korrelyatsiya koeffitsientlari menen korrelyatsiyalańanda, (3.3.6) teńlama tómendegicha boladı:

(3.3.8)

Ikkita (У=Х₁ ± Х₂) korrelyatsiyalańan shamalarnińqosindısi yamasa ayirmasi ushınqosindı standart anıqsızlıq (3.3.7) formulaga muwapıq mos jaĝdaydatómendegilarga teńboladı:

(3.3.9)

5-Anıqsızlıq byudjetini tuzish.
Anıqsızlıq byudjetida eń kamida tómendegi axborotlar boladı:

- barlıqanıqsızlıqlar manbalariniń, yaʼni modelda qabıl qilińan belgilari kórsatilgan kiriwshamalariniń róyxati;

- х_ikiriwshamalari bahalarinińmánisi va bular menenbaylanıslıu(x_i) standart anıqsızlıqlar;

- с_i sezgirlik koeffitsientlari;

- har qaysi kiriwshamasıu_i (y) anıqsızlıĝınń qóshgan hissalari;

- anıqsızlıqni aniqlash turi;

- bólistiriw turi;

- shamamánislariniń diapazoni (kólami);

- har bir anıqsızlıq manbainińqosindıanıqsızlıqka qóshgan hissasi va h.k.
3.3.1.-jadval. Anıqsızlıq byudjeti

Shama Хi,	Shama birligi	bahamánisi xi	Interval ± Дх	Anıqsızlıq turi	Itimallıqbólistiriwi	Standart noaqiqlik u(xi )	Ozodlik darajasi, ν	Sezgirlik koeffisienti, ci	Noaqiqlik hissasi,	Hissa, %
X1		x1				u(x1 )		c1	u1(y )
X2		x2				u(x2 )		c2	u2(y )
…		…				…		…	…
Xn		xn				u(xn )		cn	un(y )
Y		y				u(y)

Anıqsızlıq byudjeti tuzilgandan keyin y chiqish shamasınińbahasini va bu menenbaylanıslı bólgan u(у)standart anıqsızlıqni esaplawmúmkin.

6-bosqich. Chiqish shamasımánisini esaplaw.
Chiqish shamasınińqosindı standart anıqsızlıĝın topishni osonlashtirish ushın ilgari kiriwshamalari tuwrısida olińan va analiz qilińan barlıq axborotni muĝdariy shaklda jadval kórinishida umumlashtirish va yaqqol tasvirlash usınıs etiladi. Bunday jadval anıqsızlıq byudjeti deb ataladi.

Anıqsızlıq byudjetidan, shonıńdek, ólshew aniqligini topish, ólshew modelini tuwrılash yamasaayırımanıqsızlıqlar manbalariniń taʼsirini kamaytirish usullarini izlash maqsadida, har bir anıqsızlıq manbainińqosindıanıqsızlıqka qóshgan hissasini analiz qilishda ham foydalanish múmkin.

7-bosqich. Keńeytirilgenanıqsızlıqni esaplaw.
Ayırım hollarda, savdo, sanoatda va tartiblashtiruvchi bayonnomalarda, shonıńdek sogʼlik va xavfsizlik tuwrısida gapirilganda, ólshewlar natijasiniń intervalini kórsatuvchi anıqsızlıqólchovini berish zarur boladı. Ushbu interval chegaralari ichida, ólshenetuĝınshamaka yetarlicha tiykarmenen qóshib yozish múmkin bólgan mánislar bólistiriwiniń katta bólimi joylashadi, deb kutish múmkin. Bunday qóshimcha anıqsızlıqnińólchovi Umenen belgilanadigan keńaygan anıqsızlıqdan iborat boladı.

U keńaygan anıqsızlıq chiqish shamasınińu(у) standart anıqsızlıĝınk qamrash koeffitsientiga kóbeytiriwjolımenen olinadi:

U = k^.uс(y).

(3.3.10)

Tan alıwkerekki, qosindı standart anıqsızlıqni biror shamaka kóbeytiriw hech qanday yańi axborot bermaydi, balki uni yańicha kórinishda sáwlelendiredi, chunki ólshenetuĝınshamatuwrısidagi barlıq mavjud axborot itimallıqlar bólistiriwi funktsiyasiniń parametri járdeminde berilgan boladı. Standart anıqsızlıq ushbu funktsiya parametri boladı.

Qamrash koeffitsienti k nińmánisini tańlawda tómendegilarni:

- talap etilgan isenimlilik darajasini;

- taxmin qilińan bólistiriwtuwrısida biror axborotni;

- kútilmegen effektlarni bahalawushın foydalanilgan kuzatuvlar soni tuwrısidagi axborotni eʼtiborga alıw kerak.
8-bosqich. Ólshewniń oxirgi natijasini taqdim qilish.
Anıqsızlıqtuwrısida hisobot tuzishda, ólshewlar natijasini hujjatlashtirish ushın zarur bólgan axborot miqdoriniń bu natijadan qanday maqsadda foydalanilishiga baylanıslı ekanligini eʼtiborga alıw kerak.

Ólshewlar aniqligi pogʼonalari bóylab joqarıga, texnik ólshewdan pretsizion ólshewgacha harakatlańanda (shu jumladan bozordagi tijorat va tartiblashtiruvchi iskerlik, sanoatdagi muhandislik ishlari, sanoatdagi va akademik tadqiqotlar va ishlanmalar, quyi darajadagi kalibrlash va qiyoslash xizmatlari, ishchi etalonlar va kalibrlash laboratoriyalari, milliy etalonlar laboratoriyasi), ólshenetuĝın (chiqish) shamabahasiniń va bu menen bogʼlik bólgan anıqsızlıqniń qanday olińanligi tuwrısida múmkin qadar kóp batafsil axbrotlar talap qilinadi.

Ólshewlar aniqliginiń har qanday pogʼonasida anıqsızlıqtuwrısidagi hisobotga barlıq axborotni kiritish kerak. Bunday amal har qanday basqaqánigeniń tushuna alıwi va agar talap etilsa, kelajakda yańi axborot yamasa yańi maĝlıwmatlar paydo bólganda ólshewlar sifatini takror bahalawyamasa uni yaxshilash ushın zarur boladı. Juda kam axborotdan kóra, juda kóp axborot keltirgan har doim yaxshi boladı.

Ólshenetuĝınshamanińbahasi va anıqsızlıĝıdan iborat bólgan ólshewlarniń sonli tóliq natijasini yozishda quyida keltirilgan usullarni qóllanish usınıs etiladi:

Misol tariqasida, yozuv usullarini massasiniń nominal (belgilańan) mánisi 100 g, ólshew natijasi – 100,02147 g, qosindı standart anıqsızlıĝı 0,35 mg va keńeytirilgenanıqsızlıĝı k=2,26 da 0,00079 bólgan m_э etalon massa ushın kórib chiqamiz.

Аgar anıqsızlıqólchovi	Yozuv shakli
uс(у)qosindı standart anıqsızlıqbolsa	mэ = 100,02147 g; uс(mэ)= 0,35 mg
	mэ = 100,02147(0,35) g
	mэ = 100,02147(0,00035) g
Ukeńaygan anıqsızlıqbolsa	mэ = (100,02147 ± 0,00079) g; k=2,26
	100,02147 g ± 0,00079 g; (k=2,26)