%збекстан республикасы жо№ары

Romantizm 
realistlik  emes  metodlardan  biri  bolıp,  XVIII  ásirdiń  aqırı  XIX 
ásirdiń  basındaǵı  Evropa  hám  Amerika  ádebiyatlarında  qáliplesti.  Romantizm 
ádebiyatınıń  iri  wákilleri  Angliyada  Bayron  hám  Shelli,  Germaniyada  Gofman, 
Franciyada  Gyugo,  Polshada  A.Mickevich,  AQShta  Kuper,  Longfello,  Rossiyada 
Jukovskiy,  Pushkin,  Lermontov  bolıp  tabıladı.  Bunday  jazıwshılar  óz 
dóretiwshiliginde  ańlı,  sanalı  túrde  romantizm  metodın  tańlap  aladı,  olar 

---

 
97 
 
 
romantizmdi tereń úyrenedi, onıń teoriyasın islep shıǵadı. Olar klassicizmniń qatań 
sheklengen  estetikalıq  ólshemlerin  buzıp,  obraz  jaratıwda,  janr  tańlawda,  syujetti 
paydalanıwda  erkin  háreket  etedi.  Romantizmniń  baslı  belgileri  tómendegiler: 
jazıwshı  óz  shıǵarmasında,  eń  birinshi  náwbette,  insannıń  ruwxıy  umtılısların, 
estetik  idealların,  arzıw-ármanların,  tilek-talapların  subyektiv  kózqaraslardan 
emocional  poetikalıq  til  menen  sáwlelendiredi.  Qaharman  obrazı  obyektiv 
sharayatlar  fonında  yaki  tariyxıy-social  jaǵdaylar  tiykarında  súwretlenbeydi,  al 
haqıyqıy turmıstan uzaq, kórkem shártliliklerdi kútá keń paydalanǵan halda, geyde 
fantastikalıq 
sharayatlarda 
súwretlenedi. 
Mısalı, 
Aleksandr 
Pushkinniń 
“Baqshasaray  fontanı”  poemasında  Qırım  xanı  Gerey  óziniń  háremin  ǵayrı 
jurtlardan  tutqın  etip  ákelingen  sulıwlar  menen  tolıqtırıp  turadı.  Biraq  Gerey 
haqıyqıy  muhabbattıń  qanday  bolatuǵının  bilmeydi,  ómirinde  júrek  sawdasına 
shatılıp  kórmegen.  Onıń  ushın  sulıwlar  tek  kóńil  xoshlıǵı,  hárem  jarasıǵı. 
Kúnlerdiń  kúninde  xristian  dinindegi  Mariya  degen  jas  hám  sulıw  qız  musılman 
dinindegi  Gerey  xannıń  háremine  tutqın  etip  ákelinedi.  Ádette,  óziniń  jabayı 
tileklerin tez qandıratuǵın Gerey bul saparı Mariyanıń aldında toqtap qaladı. Gerey 
ómirinde  birinshi  márte  haqıyqıy  muhabbat  “keselligine”  shatıladı.  Gerey  xannıń 
jabayı  sezimlerge tolı  júreginde  hayalǵa degen hasıl sezimler, haqıyqıy  muhabbat 
sezimleri  oyanadı.  Miyrim-shápaat,  muhabbat  sezimlerin  bilmeytuǵın  varvar 
romantikalıq rıcarǵa aynaladı. 
Poemada  qaharmanlar  tariyxıy  sharayatlar  fonında  obyektiv  jaǵdaylarda 
súwretlenbeydi,  al  subyektiv  sharayatlarda  avtordıń  idealları  tiykarında 
súwretlenedi. 
Shıǵıs ádebiyatınıń dástanları, ǵázzelleri, muxammesleri romantikalıq uslubta 
jazılǵan.  Bul  tuwralı  belgili  ádebiyat  teoretigi  Izzat  Sultan  bılay  jazadı:  “Orta 
ásirlerdegi  barlıq  Shıǵıs  ádebiyatı  romantikalıq  ruwx  penen  suwǵarılǵan. 
Ferdawsiy,  Xısraw  Dehlawiy,  Nizamiy,  Rustaveli,  Jamiy,  Lutfiy,  Nawayı  hám 
basqa da kóp ǵana shayırlardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri bar”
1
.   
                                                      
1
  
Иззaт Султoн. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980, 370-бeт. 
 

---

 
98 
 
 
Olardıń  dóretiwshiliginde  romantizm  belgileri  anıq  kórinedi:  árman  etken 
zaman,  sharayatlar  ideal  etip  súwretlenedi.  Máselen,  Nawayı  “Xamsa”sında 
makedoniyalı  Iskender  ideal patsha súwretinde kórinedi. Nawayınıń  “Farhad hám 
Shiyrin” dástanında Farhad tek ǵana shahzada emes, al ájayıp ónerler iyesi, alım, 
kóńli  jaqsılıqqa  tolı  kámil  insan.  Shiyrin  gózzal  bolıwı  menen  birge  tereń 
bilimlerge  iye  danıshpan,  muhabbatına  sadıq  qız.  Farhad  penen  Shiyrin  ideal 
shahzada, ideal hayal obrazlarında kórinedi. 
XIX  ásirdegi  qaraqalpaq  ádebiyatında  da  romantizmniń  baslı  belgileri 
kórinedi.  Ájiniyazdıń  muhabbat  lirikasındaǵı  gózzal  qız  yamasa  janan  –
romantikalıq  obrazlar.  (Mısalı,  “Bir  páriy”,  “Bir  janan”  hám  basqa  da  qosıqları). 
Berdaqtıń 
“Aqmaq  patsha”  dástanındaǵı  syujet  romantikalıq  principte 
súwretlengen. Waqıyalar, qaharmanlar uzaq ótmishte bolǵan etip súwretlenedi. Bas 
qaharman Gúlim ideal hayal obrazında kórinedi.  
Romantikalıq  súwretlew  principi  tek  belgili  bir  dáwir  ádebiyatına  tiyisli  dep 
waqıt  ólshemi  menen  sheklep  taslawǵa  bolmaydı.  Romantizm  metodı  realizm 
metodı  menen  qatar  qollanıla  beriwi  múmkin,  hátteki,  bir  jazıwshınıń  hám 
romantikalıq,  hám  realistlik  usıllarda  jazılǵan  shıǵarmaları  bolıwı  múmkin.  Bul 
jazıwshınıń ózi tańlaǵan súwretlew obyektin, ideyaların qaysı dóretiwshilik metodı 
menen  sáwlelendiriwdi  tańlawına  baylanıslı.  Mısalı,  Pushkinniń  “Baqshasaray 
fontanı”,  “Kavkaz  tutqını”,  “Cıganlar”  poemaları  romantizm  metodı  menen 
jazılǵan bolsa, “Kapitan qızı”, “Dubrovskiy” povestleri, “Evgeniy Onegin” romanı 
realizm  metodı  menen  jazılǵan.  Qaraqalpaqstan  xalıq  shayırı  I.Yusupovtıń  “Dala 
ármanları”  poeması,  “Báhár  hám  sen”  ǵázzeller  dúrkini  romantikalıq  usılda 
jazılǵan. 
Solay  etip,  romantizm  metodı  kórkem  dóretiwshilikte  realizm  menen  qatar 
keń qollanılatuǵın kórkem metod bolıp tabıladı.