%збекстан республикасы жо№ары

tragos
  – 
eshki
  hám 
ode
  – 
qosıq
  degen  sózlerden. 
Dramalıq  shıǵarmalardıń  izi  qayǵı  menen  pitetuǵın  janrlıq  túri.  Ol,  eń  dáslep, 
áyyemgi Greciyada qudaydıń atına eshki soyıp tamasha ótkeriwge baylanıslı kelip 
shıqqan hám tragediyanıń ataması da “eshki” hám “qosıq” sózleriniń birikpesinen, 
yaǵnıy  “eshki  haqqında  qosıq”  degen  maǵanadan  kelip  shıqqan.  Áyyemgi 
Greciyada  tragediyanıń  eń  rawajlanǵan  dáwiri  b.e.sh.  V  ásir  bolıp  esaplanadı. 
Sonnan  berli  tragediya  birneshe  rawajlanıw  basqıshların  bastan  keshirdi.  Onıń 
rawajlanıwında  Esxil,  Sofokl,  Evripid  sıyaqlı  dramaturglerdiń,  ásirese,  inglis 
                                                      
1
 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное 
пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, сс. 357-358.     

---

 
49 
 
 
dramaturgi  Shekspirdiń  roli  ayrıqsha  kúshli.  Shekspirdiń  “Gamlet”,  “Romeo-
Djulyetta”,  “Korol  Lir”,  “Otello”  tragediyaları  pútkil  dúnya  ádebiyatındaǵı 
tragediyanıń ájayıp úlgileri bolıp esaplanadı.  
Tragediayalıq shıǵarmalar basqa janrdaǵı dóretpelerden ózine negiz etip alǵan 
konfliktleriniń  oǵırı  keskinligi  hám  tereńligi,  olarda  social-jámiyetlik 
sharayatlardıń tereń sáwleleniwi, filosofiyalıq jaqtan da oyshıllıǵı menen ayrıqsha 
sıpatlanıp  turadı.  Tragediya  tariyxıy  rawajlanıwdıń  ayrıqsha  áhmiyetli  burılıs 
jaǵdayların  ótkir  hám  keskin  túrde  sáwlelendirip  otıradı.  Sonıń  ushın, 
V.G.Belinskiy tragediyanı “dramalıq poeziyanıń joqarı basqıshı, onıń gúltajı” dep 
bahalaǵan.  
ХХ  ásir  qaraqalpaq  ádebiyatında  S.Májitovtıń  “Ernazar  alakóz”, 
M.Dáribaevtıń  “Kóklen  batır”,  “Árman”,  J.Aymurzaevtıń  “Aygúl-Abat”  h.t.b. 
dóretpeler itibarlı tragediyalıq shıǵarmalar sıpatında belgili. Sonday-aq ǵárezsizlik 
dáwirindegi 
qaraqalpaq 
ádebiyatında 
T.Allanazarovtıń 
“Aydos 
biy”, 
T.Qayıpbergenovtıń  “Aydos  baba“    (“Mıń  tillaǵa  bahalanǵan  gelle)”  h.t.b. 
tragediyaları dıqqatqa ılayıq.      
Drama qatardaǵı dramaturgiyalıq janr sıpatında (komediya, tragediya sıyaqlı) 
óz aldına orınǵa iye. “Drama (
grekshe
 – ámeliyat, háreket)  – insan xarakteri hám 
táǵdirin  dramalıq  jaǵdayda  kórsetiwshi,  turmıstıń  quramalı  demlerin 
qaharmanlardıń ámeliy iskerligi – háreketleri járdeminde sáwlelendiriwshi saxnalıq 
shıǵarma”
1
.  Ádebiyatshılar  qaharmanlar  ortasında  salmaqlı  hám  kúshli 
soqlıǵısıwlar  sáwlelenetuǵın,  tragediya  hám  komediyanıń  ortasında  aralıq  orındı 
iyeleytuǵın  dramanıń  janr  sıpatında  payda  bolıwın,  ádette,  ХVIII  ásir  francuz 
aǵartıwshılıq teatrı menen baylanıstıradı
2
. Demek, drama komediya hám tragediya 
janrlarına salıstırǵanda bir qansha keyinirek payda boldı. Ol ХIХ ásirde óz aldına 
janr  sıpatında  ayrıqsha  rawajlandı.  Dúnya  ádebiaytında  drama  janrınıń 
rawajlanıwında  francuz  dramaturgleri  Volter,  Didro,  J.B.Molyer,  nemec 
dramaturgleri  G.E.Lessing,  F.Shiller,  I.Gyote,  rus  jazıwshıları  A.N.Ostrovskiy, 
                                                      
1
 Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 517-бет. 
2
 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное 
пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, стр. 350.     

---

 
50 
 
 
N.V.Gogol,  A.P.Chexov,  ózbek  jazıwshıları  M.Behbudiy,  Hamza,  A.Sholpan, 
A.Fitrat hám basqalardıń dóretiwshilik xızmetleri úlken.  
Dramalıq shıǵarmalarda háreket etiwshi personajlar – ádettegidey qayǵı hám 
shadlıqtı  kewlinen  keshiriwshi,  sonıń  menen  birge  tragediyalıq  hám  komediyalıq 
qaharmanlarday bir táreplemeliliginen ayrılǵan qarapayım adamlar... ХVIII ásirde 
payda bolǵanınan baslap ХIХ ásirdiń ortalarına shekem  rus (A.N.Ostrovskiy hám 
onıń  dawamshıları)  hám  shet  el  realist  jazıwshıları  (G.Ibsen)  dóretiwshiliginde 
drama  turmıslıq  shıǵarmalar  sıpatında  rawajlandı
1
.  Qaraqalpaq  ádebiyatında 
Q.Mátmuratovtıń “Bir úyde eki ómir” shıǵarması usınday kórkemlik talaplarǵa say 
dóretilgen.  
Sonday-aq  dramaturgiyada  eki  janrdıń  qásiyetlerin  ózinde  birlestirgen 
saxnalıq dóretpeler de bar. Mısalı, buǵan tragikomediyalardı keltirsek boladı. Olar 
dramalıq  shıǵarmalarda  bir  waqıttıń  ishinde  tragediyanıń  hám  komediyanıń 
belgilerin birlestire alǵan saxnalıq dóretpeler. Máselen, házir teatr saxnasınan orın 
alıp  júrgen  K.Raxmanovtıń  “O  dúnyaǵa  mirát”,  M.Nızanovtıń  “Eki  dúnyanıń 
áweresi” shıǵarmaları buǵan mısal bola aladı.    
Melodrama  dramaturgiyanıń  bir  janrı.  Onda  dialoglar,  monologlar  muzıka 
menen  almasıp  turadı  yamasa  olar  qosıq  túrinde  muzıka  járdemi  menen  atqarılıp 
baradı.  Bul  janrdı,  kóbinese,  “muzıkalı  drama”  degen  atama  menen  de  júrgizedi. 
Qaraqalpaq  ádebiyatında  S.Májitovtıń  “Baǵdagúl”,  S.Xojaniyazovtıń  “Aysha”, 
A.Begimov  hám  T.Allanazarovlardıń  “Gárip  Ashıq”  shıǵarmaları  dáslepki 
muzıkalı 
dramalardan 
bolıp 
esaplanadı. 
Házirgi 
ádebiy 
processte 
K.Allambergenovtıń “Ámir Temir hám Er Edige (Ullı atlanıs)” tariyxıy  muzıkalı 
dramasın usı janrdaǵı kórkemlik izlenislerdiń biri sıpatında bahalasaq boladı.