|
БУХОРО ВИЛОЯТИДА ОЧИҚ КОЛЛЕКТОР - ҚОВУРЛАРНИ
ТОЗАЛАШ ВА РЕКОНСТРУКЦИЯ ҚИЛИШДА
ЭКСКАВАТОРЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ МАҚБУЛ
ВАРИАНТИНИ АСОСЛАШ.
Қўчқоров Ж., Ҳасанов И., Аслонов Ш.,
Шукуруллаев Ж., Эгамов Т.
ТИҚХММИ Бухоро филиали
Давлатимиз томонидан, сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш,
ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича қатор Фармон ва Қарорлар
қабул қилинмоқдаки, уларнинг ижросини сўзсиз таъминлаш борасида олиб
борилаѐтган изчил сиѐсат натижасида мамлакатимизда суғориладиган
ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва шу орқали етиштирилаѐтган
экин ҳосилдорлигини оширишга эришилмоқда. Жумладан, Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрида ―Ерларнинг
мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-
тадбирлари тўғрисида‖ ги 3932-сонли Фармони ҳамда 2013 йилнинг 19
апрелдаги ―2013-2017 йиллар даврида ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада
яхшилаш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари
тўғрисида‖ги ПҚ-1958-сон қарори қабул қилинди. Ушбу Қарорларнинг
самарали ижросини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамасининг 2014 йил 24 февралда ―2013-2017 йиллар даврида
суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва сув
ресурсларидан оқилона фойдаланиш бўйича Давлат дастурининг сўзсиз
бажарилишини таъминлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида‖ги 39-
сонли Қарори қабул қилинди. [1].
Ушбу қарор ижросини бажариш ва вилоятда маждуд коллектор ва
дренажларнинг доимий иш фаолиятини самарали таъминлаб туриш учун
мелиорация
ва
бошқа
сув
хўжалиги
ишларини
бажаришга
ихтисослаштирилган тўртта давлат унитар корхоналари ташкил этилган
бўлиб, хозирда унда жами 50 тадан ортиқ турли русумли экскваторлар
коллектор –зовурларни тозалаш ва реконструкция қилишда ишлатилмоқда.
Ҳозирги пайтда жами Бухоро вилояти буйича 295783,85 гектар
суғориладиган майдон мавжуд бўлиб, кучли шўрланган майдон 4.5%, ўртача
шўрланган майдон эса 26%, кучсиз шўрланган майдонлар 56% гектарни
ташкил қилади. Ушбу майдонларга шўрланишни ва сизот сувлари сатхини
камайтириш мақсадида жами вилоят буйича жами 2844,48 км коллетор –
дренажлар мавжуд. Шу жумладан хўжаликлараро коллекторлар 2097,45 км,
хўжалик ички коллекторлари эса 4728,9 кмни ташкил этади.
Бир қатор тадқиқотчилар хулосасига кўра, коллектор-зовурларни
таъмирлаш ва реконструкция қилиш ҳар йили умумий узунлигининг 25-30
фоизини ташкил этади. Кузатишлар шуни кўрсатаяпдики, Бухоро
вилоятининг худудларида гидравлик параметри турлича бўлган коллектор-
зовурларда тозалаш ва реконструкция ишлари турли русумдаги экскаваторлар
129
билан амалга оширилади. Ҳозирга қадар коллектор –зовурларнинг гидравлик
параметрларига қараб экскаваторлардан фойдаланиш бўйича аниқ илмий
асосланган тавсияларишлаб чиқилмаган ва уларнинг талаб этиладиган
мақбул сони аниқланмаган. Бу эса коллектор-зовурлар гидравлик
параметрларига мос экскаваторлар русумлари ва техник кўрсатгичлари ҳамда
иш ҳажмига қараб мақъбул сонини асослашни тақазо этади. Бу
бажариладиган ишлар мехнат унумдорлигини ошишини ва бажарилган
ишнинг таннархини камайтиради. Ерларнинг мелиоратив ҳолатини талаб
даражасида ушлаб туриш учун керакли таркибдаги, сондаги ва машиналар
турларини доимо ишлаб туришини таъминлаш учун, машиналар таркибига ва
сонига бўлган талабни олдиндан башоратлаб туришга (йиллик талабни аниқ
билишга) эҳтиѐж мавжуд. Шулардан келиб чиқиб, ушбу мақолада Бухоро
вилоятида коллектор - зовурларни таъмирлаш ва реконструкция қилиш учун
мелиоратив машиналарни таркибидан фақат замонавий эксваторлар учун
бўлган эҳтиѐжни назарий аниқлаш усулини кўриб чиқамиз. Бунда асосий
кўрсатгич экскаваторлар асосий кўрсатгичи, иш унумдорлиги ҳисобланади.
Экскаваторнинг иш унумдорлигини ифодалар ва меъѐрлар ѐрдамида
хисоблаш.
Мавжуд назарий формулалардан фойдаланиб Бухоро вилояти
шароитида гурунтларнинг 1 ва 2 гурух категорияларига мўлжалланган ХЕ-
215CLL русумли экскватори иш унумдорлигини анилаш орали вилоятда
мавсум давомида талаб этиладиган экскваторлар сонини асослаймиз.
Маълумки, экскаваторнинг сменадаги эксплутацион иш унумдорлиги
қуйидаги ифодалар ва меъѐрлар ѐрдамида ҳисобланади. Булар q – экскаватор
чўмичнинг сиғими, м
3
; n – экскаваторнинг бир минутдаги ишчияцикллари
сони, К
е
- экскаватор чўмичи сиѓимидан фойдаланиш коэффиценти, K
в
-
экскаватордан смена ичида вақт бўйича фойдаланиш коэффиценти дейлик. Бу
ҳолда бажарилган иш қуйидагича топилади [2,3].
Экскаваторнинг сменадаги эксплутацион иш унумдорлиги қуйидаги
ифодадан фойдаланиб хисобланади.
/см
м
380,808
=
0,75
0,8
2,58
0,5
492
=
K
K
n
q
492
=
П
3
в
е
эсм
(1)
бу ерда, q – экскаватор чўмичининг сиғими, м
3
;
n – экскаваторнинг бир минутдаги ишчи цикллари сони,
К
е
- экскаватор чўмичи сиғимидан фойдаланиш коэффиценти.
K
в
- смена ичида вақтдан фойдаланиш коэффиценти
Табиий намликдаги грунтни кавлашда, экскаваторнинг соатдаги
эксплутацион иш унумдорлиги қуйидаги ифодадан фойдаланиб топилади.
/соат
м
46,44
=
8,2
380,808
=
8,2
П
=
П
3
эсм
эс
(2)
Агар канал кесимидаги грунтлар хар хил бўлса, у холда уларнинг хар
бири учун соатдаги иш унумдорлиги алохида хисобланади ва белгиланган
жадвалга ѐзиб қўйилади.
Қазиб олинаѐтган грунт, нам ѐки сув остидан қазиб олинса, соатдаги иш
унумдорлик меъѐри қуйидагича ҳисобланади.
130
/соат
м
36,4
=
1,25
46,44
=
К
П
=
1
П
3
ес
эс
с
э
(3)
бу ерда, К
ес
–забойдаги сув чуқурлигига боғлиқ бўлган коэффицент,
―Қурилиш меъѐрлари ва қоидалари‖ дан олинди. К
ес
=1.25.
Канални қазиш жараѐнида экскаватор чўмичига, бир вақтда табиий
намликдаги ва жуда нам (сув остидан қазиб олинган), ковланишга қаршилиги
хар хил бўлган (турли гуруҳ) грунтлар киради, шунинг учун экскаваторнинг
ўртача ўлчанган иш унумдорлиги меъѐри қуйидагича ҳисобланади.
/с
м
W2)
+
(W1
W1)
1
П
+
W2
(П
=
П
3
с
э
эс
эўў
(4)
W1,W2 -қатламлар бўйича хисобланган 1метр узунликдаги солиштирма
иш хажмлар, м
3
(ѐки хисоблашларни осонлаштириш мақсадида
1
2
1
W
W
деб,
2
1
1
1
W
W
W
W
,
2
2
2
1
W
W
W
W
қийматлари ўлчовсиз, йиғинди бирнинг қўшилувчилари қийматлари
кўринишида қўлланиши мумкин). Эслатма: Гидравлик экскаватор
чўмичининг сиғими 1,0 м
3
дан кичик бўлса, экскаваторни бир машинист
бошқаради, шунинг учун машинист мехнати сарфи меъѐри экскаваторнинг
вақт сарфи меъѐрига бир-бирига тенгдир, агар q>1,0 м
3
дан катта бўлса, у
холда экскаваторда машинист ва ѐрдамчи машинист ишлайди, шунинг учун
машинист мехнати сарфи экскаватор вақт сарфи меъѐридан 2 марта катта
бўлади. Меъѐрий хужжатлардан фойдаланиб, экскаваторнинг соатлик иш
унумдорлигини қуйидагича хисобланади:
/соат
м
,
3
м
Э
с
В
ўлчагич
П
(5)
бу ерда, ―ўлчагич‖=100 м
3
, табиий зичликдаги грунт ҳажми; В
м
–
экскаваторнинг вақт сарфи меъѐри иш турига, грунт гуруҳига ва экскаватор
чўмичи сиғимига боғлиқ равишда олинади [3].
Ҳозирдаги замонавий ишлаб чиқарилаѐтган экскаваторни берилган
шартлар асосида соатдаги ўрта ўлчанган иш унумдорлиги мавжуд
назариялар ва адабиѐтлардан фойдаланган ҳолда хисобланади.
Экскаватор маркаси - ХЕ-215CLL
Канал кўндаланг кесимида III-гурух грунти мавжуд.
Ер ости суви сатхи – 0,8 м
Нам грунт, ер ишлари хажмининг 30 % ни ташкил қилади.
Грунт қазиб олиб, ерга ташланади. Мелиоратив тизимлар ва
иншоотларда таъмирлаш-тиклаш ҳамда қурилиш ишлари бўйича идоравий
меъѐрларнинг 14-иловасидан фойдаланган ҳолда юқоридаги экскаваторга мос
қуйидагиларни ѐзиб оламиз [2].
Грунтни қазиб ерга ташлаш, канал ѐнлари ва остини текислаш, забойдан
сув қочириш, ариқларини қазиш ва сув оқиб келмаслик валикларини хосил
қилиш. Ўлчагич 100 м
3
.
131
Do'stlaringiz bilan baham: |
