Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

PYEZOELEKTRIK YARIMO‟TKAZGICHLARDA ULTRATOVUSH 
YUTILISHINING AYRIM O‟ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
 
J.Abdiyev- magistrant, N.Eshqobilov- kafedra mudiri
SamDU nazariy fizika kafedrasi 
Tovush to‘lqinining moddaning harakatchan zaryad tashuvchilari bilan o‘zaro 
ta‘sirlashuvini , odatda, ikki chegaraviy hollarda: 
1
l
q
va
1
l
q
shartlari 
bajarilganda o‘rganish ancha qulay hisoblanadi. Bu yerda 
l
q
,
mos ravishda 
2
q
to‘lqin uzunligi bo‘lgan tovushning to‘lqin vektori va elektronlarning 
erkin chopish uzunligi. Agar tovush ultratovush bo‘lsa 
q
elektronlarning erkin 
chopish uzunligidan ancha katta bo‘ladi, lekin 
l
q
ko‘paytma birdan ancha kichik 
bo‘ladi. Biz qarayotgan holda ana shu shart bajarilgan bo‘ladi. Agar biz 
1
l
q
shartni 
l
shaklida yozsak, bu shartning fizik mohiyati ancha oydinlashib 
qoladi. Tovushning 
to‘lqin uzunligi masofasida elektronlar juda ko‘p marataba 
o‘zaro to‘qnashuvga uchrashadi va natijada bu elektronlarning barchasi bir xil 
o‘rtacha energiyaga ega bo‘lishadi. Bu elektronlar, boshqacha qilib aytilganda, 
elektron gazini hosil qilishadi. Shuning uchun berilgan yaqinlashuvda sistemani 
g‘alayonlanishuviga sabab bo‘ladigan tovush to‘lqinini klassik to‘lqin tariqasida 

---

288 
hisoblash mumkin. Bu g‘alayonlashtiruvchi to‘lqinga moslashgan tariqada modda 
elektronlari qayta taqsimlanar ekan. Demak, berilgan holda tovushning moddada 
tarqalishini ifoda etuvchi barcha tenglamalar klassik tenglamalar hisoblanadi [ 
D.White:1]. 
Keyingi ilmiy izlanishlar yarimo‘tkazgichlarda nochiziqli akustik effektlar 
ham mumkin ekanligini ko‘rsatdi. Bunday hodisalar nazariy jihatdan 
ham,eksperimental jihatdan ham yaxshi o‘rganilgan.Bunday hodisalar 
1
ql
sharti 
bajarilgan,ammo 
1
bo‘lganda (
elektronlar energiyasining relaksatsiya 
vaqti) yuzaga kelishi aniqlangan. Bunday holda moddadagi elektronlar xulqi 
tamoman o‘zgarib ketar ekan: elektronlar o‘zaro kuchli to‘qnashib turishsa ham 
tovush to‘lqini tomonidan qizib ketishi va tizim holatining keskin nomuvozanat 
holga kelishi mumkin ekan.Birinchi marta bunday holat tajribada kuchli magnit 
maydoniga kiritilgan pyezoelektrik yarimo‘tkazgich 
InSb
n
da kuzatilgan 
[Yu.Galperin:2] va uning nazariyasi [Yu.Gulyayev:3], [O.Pardayev:4] lar tomo-
nidan berilgan.Kelgusida bu nazariya SamDU magistrantlari [U.Haqberdiyev: 5] ,
[ B.Sodiyev: 6] tomonidan rivojlantirilgan. 
Yuqori 
ildamlikka 
va 
kichik 
effektiv 
massali 
InSb
n
turdagi 
yarimo‘tkazgichlarda past temperaturalarda 
relaksatsiya vaqti ancha katta 
bo‘lishi mumkin va ularda 
p
(
p
impulsning relaksatsiya vaqti) shrtning 
bemalol bajarilishi mumkin bo‘ladi.Agar 
1
shart ham bajarilgan 
bo‘lsa,bunday yarimo‘tkazgichlarda o‘tkazuvchan elektronlarning tovush yaratgan 
effektiv elektr maydonida qizishi yuzaga keladi.Bizning holda bu ikkala shartdan 
tashqari 
1
)
(
2
D
q
(bu yerda 
)
(
2
D
q
=
ik
ik
k
i
D
D
q
q
,
diffuziya tenzori) sharti ham 
qanoatlanmog‘i zarur bo‘ladi.Bunday holatda tovush va elektronlar o‘rtasidagi 
o‘zaro ta‘sirni klassik tenglamalar bilan evas,balki Boltsmanning kinetik 
tenglamasining yechimini topish orqali o‘rganishga to‘g‘ri keldi.
Shunday qilib,ushbu maqolada to‘lqin uzunligi diffuzion uzunlikdan ancha 
kichik, elektronlar erkin chopish uzunligidan esa ancha katta bo‘lgan 
ultratovushning yuqori ildamlikka ega bo‘lgan yarimo‘tkazgichlarda yutilishi 
(kuchayishi) o‘rganildi va olingan natijalarning gidrodinamik nazariya natijalaridan 
keskin farq qilishi ko‘rsatildi.Chastotalarning bu sohasida tovush yutilishining 
chastotaga bog‘liq bo‘lishi o‘ziga xos bo‘lib, bunday bog‘lanishning ko‘rinishi 
impuls relaksatsiyaning ustivor mexanizmi bilan aniqlanishi ko‘rsatildi.Elektron 
sochilishining ayrim mexanizmlarida yutilish koeffitsiyenti chastotaning kasrli 
darajasiga bog‘liq bo‘lishi,ayni shu paytda kuchayish ostonasiga mos keladigan 
elektr mmaydonining chastotaga bog‘liq bo‘lishi mumkinligi ham aniqlandi.