Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

 
M. Karlıbaeva
NMPI Biologiyanı oqıtıw metodikası ta`lim bag`darı 3-kurs student 
 
Topıraqtıń quramin bilmey turip, onnan ñnimli paydalanip, mol zúráát aliw
qıyın. Sonlıqtan dáslep topıraqtıń quramına toqtalıp ñtpey turıp gñzlegen 
maqsetimizge erisiwimiz qıyın. 
Topıraqtanıw pániniń tiykarın salıwshı V.V.Dokushaev topıraq haqqında
ǵ
i 
túsinikti tñmendegishe táripleydi:topıraq-grunt, klimat, ñsimlik hám haywanat 
qaldıqları, jerdiń jasi hám relefiniń birgeliktegi ñzara iskerligi nátiyjesinde payda 
bol
ǵ
an tábiyiy zat esaplanadi.[1].Topiraqtiń ñzi úsh túrli mexanikaliq 
elementlerdiń qosilmasinan turadi: mineral, organikaliq hám organo-mineral 
bñleksheler. Mineral topiraqlardiń kñpshilik bñlegin hárqiyli forma hám 
úlkenliktegi, ximiyaliq hám mineralogiyaliq quram
ǵ
a iye mexanikaliq bñleksheler 
tutadi.[2].Topiraq quraminda oniń túrine baylanisli hár qiyli mu
ǵ
darda suw 
boladi. Bul, ásirese, ñsimlik hám mikroorganizmler iskerligi ushin zárúr. Topiraqtiń 
mineral bñlekshelerden ibarat bol
ǵ
an bñlegine toqta
ǵ
an bolsaq, endi oniń 
organikaliq zatlari jer betindegi haywanlar hám ñsimliklerdiń qaldiqlarinan 
júzege keledi. Topiraqta bul qaldiqlardan organikaliq zatlardiń payda boliwinda 
mikroorganizmlerdiń rñli ayriqsha. Topiraqtan ñnimli paydalaniwda, álbette, 
topiraqtiń túri menen tikkeley baylanıslı. Oniń sazli, ilayli, qumli, shorli boliwina 
tikkeley baylanisli. Lekin, hárbir topiraq túriniń ñzine tán ñsimlikler hám 
mikroorganizmler dúnyasi bar. Olar sol ortaliqqa beyimlesken.
Topıraqtıń ñnimdarli
ǵ
ın arttırıwda oni mádeniylestiriw úlken áhmiyetke iye. 
Shorlan
ǵ
an, kebirli jerlerdi olardiń shorların juwıp, tñginler beriw arqalı 
mádeniylestirip ñsimliklerdi ñsiriwimiz múmkin. Topıraqtı mádeniylestiriwdiń 
biologiyalıq, ximiyalıq hám fizikalıq usıllari bar. Biologiyalıq usıl-topıraqta
ǵ
ı 
organikalıq zatlardıń sintezleniwin hám shiriwin basqarıw, hártúrli kesellik hám 
ziyankeslerge shıdamlı, jergilikli ja
ǵ
daylar
ǵ
a beyimlesken, ñnimi joqarı hám 
sıpatlı egin sortların egiw, olardı atızlarda tuwrı jaylastırıw hám almaslap egiwdi 
engiziw sıyaqlı ilajlardı ámelge asırıwdan ibarat. Eger kñp jıllıq eginlerge sobıqlı, 
ǵ
álle hám basqa eginller aralastırılıp egilse jáne de joqarıraq nátiyje beredi. Sebebi, 
sobıqlı eginler tamırında
ǵ
ı túynekshe bakteriyalar topıraqtı biologiyalıq azotqa 
bayıtadı.[2].Túynekshe bakteriyalar sobıqli ñsimlikler menen simbioz halda 
jasaydı. Olar azottı toplaw arqalı topıraqtı azot penen bayıtadı. 
Topıraq ñnimdarlı
ǵ
ın arttırıwda almaslap egiw, shorın juwıw, organıkalıq 
aziqlardı qollaw hám shirindi zatlardı arttırıw úlken áhmiyetke iye. Jıllar 
dawamında atız
ǵ
a tek bir ñsimlikti ege beriw topıraqtıń ñnimdarli
ǵ
ınıń 
tñmenlewine, zıyankes mikroorganizmlerdiń kñbeyiwine hám zúrááttiń keskın 
kemeyiwine alıp keliwi múmkin. 
Ǵ
awasha egılıp kiyatır
ǵ
an egıs maydanına 

---

259 
jońıshqanı almaslap ekse, joqarı nátiyje beredi. Jońıshqa qollanıl
ǵ
an almaslap 
egiwde gumus mu
ǵ
darı 2,8-9,3%ke, 
ǵ
awashanı tñrt jıl ekkennen keyin gektarına 
40 t esabinan organıkalıq tñgın berilgende 15,8-18,2%ke arttı.[2]64. Bul arnawlı 
ñtkerilgen tájiriybeden soń alın
ǵ
an nátiyje esaplanadı. Sebebi, jońishqa tamirinda 
túynek bakterıyalar jasaydı hám olar topıraqtı azot penen bayıtadı. Shorlan
ǵ
an 
jerlerdiń shorın juwıwda jerlerdi suw
ǵ
arıp, onı a
ǵ
ızıp jiberiw kerek. Bunıń ushın 
bolsa, bunday jerler átirapinda ızeykeshler qazıl
ǵ
an bolıwı lazım. Suw erıgen 
duzdı a
ǵ
ızıp ketiwi kerek. Shor juwıw waqtında topıraq tı
ǵ
ızlanadı. Shor jerlerge 
qarasaq bular jer astı suwlarına jaqın jaylasqanlı
ǵ
ı sebepli suw puwlanıw 
nátiyjesinde duz jáne toplanıp qaladı. Jáne de shor jerlerdi juwıwdı qolla
ǵ
anda 
erigen duzlar menen bir qatarda azıqlıq zatlardı da juwıp ketiwi múmkin. Sonlıqtan 
bunday jerlerdiń topıra
ǵ
ın jumsartıp, hawa almastırıp turıw kerek.
Shñl jerlerdegi topıraqlar qumlı bolıp, olarda gumus az, jáne shorlan
ǵ
anlı
ǵ
ı 
esaplanadı. Qaraqalpaqstan Respublikasi ayma
ǵ
ınıń Aral teńizi átiraplari 
qumlıqtan ibarat bolıp, duz benen qaplan
ǵ
an. Qum hám duzlar samal járdeminde 
basqa aymaqlar
ǵ
a keń túrde tarqalmaqta. Bul jerlerdiń barlı
ǵ
ın birden ñnimdarli 
jerlerge aylandırıw júdá qıyın. Sonıń ushın Aral teńizi átirapinda
ǵ
ı qumlı jerlerge 
shñlge iykemlesken ñsimlikler ya
ǵ
nıy, seksewil egiw keń túrde ámelge 
asırılmaqta. Bunday jerlerden ñnim alıw ushın kñbirek sol jerge iykemlesken 
ñsimliklerdi egiw orınlı bolıp tabıladı.
Sonıń ushın topıraqtı qor
ǵ
awda azıqlandırıw, tñgin beriw, suw
ǵ
arıw, 
almaslap egiw qa
ǵ
iydalarına ámel qılıw, samal hám suw eroziyasinan asıraw 
kerek.