Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.Vavilov P.P.,Posipanov G.S.,Bobovie kulturi i problema rastitelnogo belka-M:Rossel 
xozizdat 1983gs 45-50. 
2. ЕnkenV.B. Soya-M-L, 1992g s-45-48. 
3. Yormatova D. Uzbekistonda soya yetishtirish - Toshkent: Uzbekiston, 1983Y b 20-40. 
4. Yo‘ldoshev H.S. ―O‘simlik mahsulotlari yetishtirish texnologiyasi‖ ―Mehnat‖,2001y. 
5. KoryaginYu.G. Soya-Alma-Ata,Kaynar, 1998gs 36-56. 
6. Lavrienko G.T. Soya-M: Rossel xozizdat, 1998gs 54-64. 

---

194 
7. Myakuchko Yu.P.Baranova V.F. Soya Monografiya M.,Коlоs. 1994 gs 2-25. 
8. Panjiev A., Ubaydullaev SH., Erkaev N. ―Soya‖, Qarshi, 2006 y. 
9.PanjievA.,IbragimovZ.―Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlashning nazariy 
asoslari‖ ma‘ruzalar matni, Qarshi, 2006 y. 
SILTILI METALLARDIŃ ASHILIWI HÁM ATAMASI 
 
K.K.Kosnazarov - assistent, B.Xojametova - docent, A.P Matekeeva - student 
Berdaq atında
ǵ
ı Qaraqalpaq Mámleketlik universiteti 
 
Litiy.
Shved ximigi İogani Avgust Afedson (1792-1841) alyuminiy silikatın 
tekseriw nátiyjesinde 1817 jılı jańa elementti ashtı. O
ǵ
an shved ximigi
İ.Ya.Bercelius litiy dep atama berdi. Litiy latınsha «tas» degen mánisti bildiredi. 
1818-jılı shved ximigi Gemfri Devi elektroliz jolı menen taza litiydi aldı. 
[Muftaxov A.G.300-301]
Natriy. 
Bul metall 1807 jılı G.Devi tárepinen oyıwshı natriydi elektroliz 
qılıw jolı menen alındı. Onıń atı arab al`ximikleri dáwirinde belgili bol
ǵ
an sodanıń 
grekshe ataması «nitrum» nan alın
ǵ
an. [Parpiev N.A.305-306]
Kaliy
. Bul metall 1807 jılı G.Devi tárepinen oyıwshı kaliy (sol dáwirde silti 
atı menen belgili bol
ǵ
an) di elektroliz qılıw jolı menen alındı. Onıń atı arabsha atı 
«kalium» sñziniń mánisi alkaliy menen baylanıslı. [
Lidin R.A.
309-310]
Rubidiy
. Nemec ilimpazları Robert Vil`gelm Bunzen (1811-1899) hám 
Robert Kirxgof (1824-1887) jaratqan spektral analiz usılı menen 1861 jılda 
rubidiydi ashtı. Latınsha rubidiy «qızıl» spektrdegi rubidiyge tiyisli reń. 
[
Kuz
`
menko N.E.
311-312]
Ceziy
. 1860-jılda R.V. Bunzen ashqan. 1882 jılda shved ilimpazı Setter-berg 
taza halında ajıratıp aldı. «Cezius» latınsha hawa reń spektrdegi ceziyge tán reń. 
[
Axmetov N.S.
312-313]
Franciy
. 1939-jılı francuz ilimpazı M.Pere aktiniydiń radioaktiv tarqalıwı 
nátiyjesinde payda bol
ǵ
an ñnimler arasınan taptı hám ñz watanınıń atı menen 
atadı. 
[Eryomina E.A.224-231]
Siltilik metallar litiy, natriy, kaliy, rubidiy, ceziy ha`m franciy 
D.İ.Mendeleevtiń dáwirlik sistemasınıń I toparınıń tiykar
ǵ
ı toparshasında 
jaylasqan. Olardan kñbirek ámeliy áhmiyetke iye natriy hám kaliy bolıp esaplanadı. 
Siltilik metallar arasında atomnıń radiusı eń kishisi litiy bolıp esaplanadı. Onıń 
sırtqı 
s
–elektronı ekinshi energetikalıq qabatta jaylasqan. Atomnıń eń radiusı úlkeni 
franciy bolıp esaplanadı. Onıń 
s
-jetinshi qabatta jaylasqan. Siltilik metallardıń 
atomları ximiyalıq reakciyalar waqtında sırtqı elektronların beredi hám olardıń 
birikpelerinde +1 oksidleniw dárejesin kñrsetedi. 
Litiyden franciyge shekem atomlardıń radiuslarınıń razmeri úlkeyiwi menen 
atomlardıń ionlanıw energiyası azayadı hám qa
ǵ
ıyda
ǵ
a muwapıq olardıń 
ximiyalıq aktivligi artadı. Sırtqı qabat elektronları- válent elektronları yadrodan 
bar
ǵ
an sayın uzaqlasadı, ya
ǵ
nıy válent elektronlarınıń yadro
ǵ
a tartılıw kúshi 
azayıp baradı.
 [Raximov H.R.224-231]
Yadro energetikalıq qurılmalarda da natriy isletiledi. 
Siltili metallardan payda bolatu
ǵ
ın duzlarda ñte áhmiyetli esaplanadı. 

---

195 
Siltili metallardıń tariyxın úyreniwde student hám mektep oqıwshıların 
oqıtıwda tereńrek ñtilse maqsetke muwapıq boladı.