Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Turginov O.T ―Boysun botanik-geografik rayoni florasining kospekti‖ Dissertasiya 
avtoref. Toshkent 2016-yil. 48-56 bet. 
2.
Ibragimov A.J. Ko`hitang tizmasi florasidagi 
Astragallus L
. turkumining ―O`zbekiston 
qizil kitobi‖ga kiritilgan turlari // O`zbekiston o`simliklar olamidagi bioxilma xillik: muommalar 
va yutuqlar. Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Qarshi, 2018-yil. 83-84 bet. 
3.
―O`zbekiston Respublikasi ―Qizil kitobi‖ 1-jildi. Toshkent 2009-yil. ―Chinor ENK‖ 
nashriyoti. 34-62 bet. 
SURXONDARYO VILOYATINING SHIMOLIY HUDUDLARIDA 
TURKISTON TERMITINING (ANACATHOTERMES TURKESTANICUS) 
TARQALISHI VA ZARARLARI 
 
K.Eshnazarov,dots, M.I.Abdujalilova, J.S.O'ralov – talabalar 
TerDU 
Termitlar barcha trоpik va issiq mamlakatlarda tarqalgan. Turkiston termiti 
(
Anacathotermes 
turkestanicus
) mamlakatimizning ko‘pchilik hududlarida 
o‘rganilgan bo‘lsada, ammo Surxondaryoning shimoliy hududi sharoitida termitlar 
tarqalishi, zararlari atroflicha tadqiq qilinmagan. Hozirda kuzatishlar natijasi shuni 
ko‘rsatadiki, termitlar birmuncha sovuq iqlimda ham migratsiya qilganligini 
ko‘rishimiz mumkin. Bunga sabab shundaki tog‘li hududlarda iqlim sharoitining 
o‘zgarishi, qor miqdorining kamayganligi tuproqda namlikning pasayganligi 
mavsumiy o‘zgarishlar oqibati ekanligi ma‘lum bo‘ldi. 

---

362 
Surxondaryo viloyatining janubiy hududlarida ko‘p binolar, tarixiy madaniy 
obidalar, aholi uylarining yog‘och qismini yemirib misli ko‘rilmagan darajada 
talofat yetkazib kelmoqda.[1] Keyingi yillarda Turkiston termiti Surxondaryo 
viloyatining shimoliy hududlarida ham migratsiyasi kuzatildi. Surxondaryo 
viloyatining shimoliy hududlarida olib borilgan tadqiqotlar 2016-2018 yillarda
amalga oshirildi. Termitlar Denov tumani (Qiziljar), Sho‘rchi tumani, Boysun 
tumani (Sho‘rob qishlog‘i, Otqamarsoy, Pudina mahallasi), Qumqo‘rgon tumani 
(Navruz mahalasi, Azlarsoy,Kattako‘l mahallasi) Sariosiyo(Sharg'un,Emso) 
hududlarida kuzatildi. Boysun tumani Sho‘rob qishlog‘ida dengiz sathidan 1400-
1500 balandlikda joylashgan aholi turar joylarida termitlarning tarqalganligi 
kuzatildi.
Tabiiy sharoitda adir zonasida termitlar asosan qurigan o‘simlik qismlari bilan 
oziqlanadi, o‘simliklarga zarar yetkazadi,Shuning uchun ham adir o‘simliklari 
termitlardan katta zarar ko‘rdi.Termitlar yog‗och bilan, aniqrog‗i kletchatka yoki 
sellyuloza bilan oziqlanadi. Ayrim termitlar teri, jun, xitin qavati va hasharot 
murdalari bilan ham oziqlansada, lekin ularning ko‗pchiligi asosan yog‗och bilan 
oziqlanadi. Tabiiy sharoitda O‗rta Osiyo termitlari qurigan o‗t-o‗lan poyalari, 
yovvoyi g‗allasimonlar, buta, somon, hayvon tezaklari va kletchatkasi bo‗lgan 
boshqa moddalar bilan oziqlanadi.[2] 
Тermitlar Surxondaryo viloyati shimoliy hududlaridagi ahоli хоnadоnlari, 
qishlоq хo`jaligi binоlari va hattо tariхiy оbidalarga katta zarar yеtkazmоqda.
Termitlar yantoq (Alhagi persorum)o‘simligi poyalaridan,ildiz tizimi va uning 
atrofidan tosh ostidan qurigan o‘simlik poyalari va ildizlariga yopishtirilgan loy 
ostidan va qurulish materiallarining yo‘g‘och qismidan topildi.[3] 
Turkiston termiti Surxondaryo viloyati shimoliy tumanlari sharoitida 
migratsiyasi natijasida Denov, Sho‘rchi,Qumqo‘rg‘on tumani adirli hududlari va 
aholi yashash joylari,Boysun tumani tog‘li zonalarida va turar joylarida hamda 
qabiristonlarda uchrashi ma'lum bo'ldi. Termitlarning asosiy tarqalgan joyi aholi 
turar joylari adirliklar, va xaroba joylar ekanligi kuzatildi. Turkiston termitining 
shimoliy hududlarida bir muncha sovuq hudud bo‘lishiga qaramay o‘z arealini 
kengaytirib boryatganligini alohida qayd etishimiz kerak.