|
67-§. Ózbekstan ilimpazlarınıń biologiya hám
selekciya tarawındaǵı jetiskenlikleri
Watanlaslarımız abu rayxan Beruniy, abu ali ibn Sino,
Zahiriddin Muxammed Babur sıyaqlı ullı alımlarımız ózleriniń
medicina hám ekologiya tarawındaǵı kóz qarasları menen
biologiya pánleriniń rawajlanıwına ózleriniń úlesin qosqan.
Házirgi dáwirde de biologiya tarawınıń hár túrli baǵdar-
larında ózbek ilimpazlarınıń úlesleri júdá úlken hám salmaqlı
bolıp tabıladı. atap aytqanda, akademiklerimiz Q.Zokirov,
a. Muzaffarovlar — botanika,
T. Zoxidov,
a. Muhammadiyev,
J.azimovlar — zoologiya, Yo. X. Turaqulov, B. Toshmuhammedov-
lar bioximiya hám endokrinologiya, J.Xamidov kletka hám klet-
ka injeneriyası, k.Zufarov kletkanıń ximiyalıq quramı boyınsha,
S.Mirahmedov, N.Nazirov, O.Jalilovlar selekciya tarawında,
J. Musayev, a.abdukarimovlar genetika tarawında akademik
I. abdurahmanov, professorlar r. Muhammedov, O. Odilovalar
genetikalıq injeneriya hám biotexnologiya tarawında, akademik
k.Sh.Tajiboyev Ózbekstan florasın úyreniw tarawında úlken
ilimiy izertlew jumısların óziniń shákirtleri menen alıp bar-
maqta. Sonday-aq, U.T. allanazarova Ózbekstan hám ǵMda
mámleketleri ósimlikler qaplamın tarqalıw nızamlıqlarına tiy-
1.
2.
3.
4.
http:eduportal.uz
185
SelekCIYA TIYkArlArÍ
VII BÓlIM
karlanıp, geobotanika kartasın dúziw tarawında ilimiy izleniwler
alıp barıp ilimniń rawajlanıwına úlken úles qosqan hám
qospaqta.
Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen soń ǵálleshilik, palız
miyweshilik, ǵawasha selekciyası hám sharwashılıq selekciyasına
ayrıqsha itibar berilmekte. Ózbekstanlı selekcioner ilimpazlar
tárepinen ǵálle eginleriniń zıyankeslerine shıdamlı, az suw
talap etetuǵın sortları jaratıldı. Bulardan ásirese, mámleketimiz
sharayatına iykemlesken kóp ónim beretuǵın «Uluǵbek-600»
hám «Sanzor» sortları dıqqatqa ılayıq. Ózbekstanda jaratılıp
atırǵan biyday sortları ózine tán bolıp, basqalardan fizika-
ximiyalıq quramı hám texnologiyalıq qásiyetleri menen ajıralıp
turadı.
Ózbekstan ǵawasha selekciyasında dúnya kóleminde salmaqlı
orınlardan birin iyeleydi. Sonıń ushın da mámleketimizde
ǵawasha sortların jaratıwǵa úlken áhmiyet berilip atır. ǵawasha
kol lekciyasın jaratıwda akademik J. a. Musaev hám onıń shákirt-
leriniń xızmetleri úlken. Ilimpazlarımız tárepinen ǵawashanıń
ónimdarlı, vilt keselligine shıdamlı sortları kóplep jaratılǵan.
Bularǵa akademik Sadıq Mirahmedov tárepinen jaratılǵan viltke
shıdamlı «Tashkent-1», «Tashkent-2», «Tashkent-3» sortların,
akademikler Nabijan Nazirov hám Oston Jalilovlar tárepinen
ǵawashalardıń ónimdarlı «aN-402», «Samarqand-3», «Juldız»
sıyaqlı sortları belgili.
respublikamız ilimpazları keyingi jılları da ǵawasha
selekciyası tarawında nátiyjeli jumıslar alıp barıp, kóplegen
ǵawasha sortların jarattı. Bularǵa keleshegi bar jańa ǵawasha
sortları: «Buxara-9», «Buxara-12», «Namangan-39», «Omad»
sıyaqlı sortların mısal etip alıwǵa boladı. akademik Ibrahim
abduraxmanov genetikalıq injeneriya hám biotexnologiya
usılların qollanıw arqalı ǵawasha genlerinen paydalanıwdıń jańa
imkaniyatların ashıp «Porloq» sortın jarattı.
2013-jıldan baslap fermer xojalıqlarında «gen-nokaut» usı-
lında jaratılǵan «Porloq-1», «Porloq-2», «Porloq-3», «Porloq-4»
sortlarınan sapalı hám mol ónim alınbaqta. Bul usıldı
biyday, kartoshka, anar, júzim, jiyde sortların jetistiriwge de
http:eduportal.uz
186
SelekCIYA TIYkArlArÍ
VII BÓlIM
qollanılmaqta. Sonday-aq, professor S.raxmanqulov shákirt-
leri menen birgelikte ǵawashanıń «Umid», «aqqorǵan-2»,
«Manǵıt-1», «Manǵıt-2», «Istiqlol-14», «Sultan» sıyaqlı sortların
jarattı.
Mámleketimizde júzimgershilik selekciyası da keń rawaj-
lanǵan. Ózbekstanda 500 ge jaqın júzim sortları egip ósiril
-
mekte. Selekcio ner ilimpazlarımız júzimniń birneshe túr
-
li sortların jaratqan. Bulardan «rizamat», «Gultish», «Sahibi»,
«Hiloliy» sıyaqlı sortları dıqqatqa ılayıq.
Ózbekstanda baǵshılıq awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı. Xalıq
selekciyası tiykarında almanıń aq alma, qızıl alma, Naman
-
gan alması, tarǵıl alma, qozı sálle alma sortları, shabdaldıń
«Watan», «lala», «Ánjir shabdalı», «Zarafshan», «Farhad»,
«Zarǵaldaq» sortları, sonday-aq, erik, badam, ǵoza, anárlardıń
hár túrli sortları jaratılǵan.
Mámleketimiz ilimpazları ata-babalarımızdan miyras bolıp
qalǵan palız eginleri hám miyweli aǵashlardıń sortların uzaq
jıllardan beri jańalap kelmekte. akademik Mahmud Mirzaev
hám onıń shákirtleri tárepinen miywe hám rezivor (suwlı)
miywelerdiń 200 ge jaqın sortları jaratıldı. Olardan 100 ge
jaqını házirgi waqıtta mámleke timizdiń hár túrli aymaqlarında
egilip mol ónim alınbaqta.
keyingi jılları mámleketimizde kartoshkanıń «nimrang» —
uzınsha qızǵısh law orta piser sortı, «Obidov» — kesh piser,
uzınsha qızıl ónim dar sortlarınıń jaratılıwı dıqqatqa ılayıq boldı.
Professor d.abdu karimovtıń jaratqan «Samarqand» sortınan bir
jılda 2 ret ónim alıwǵa boladı. Házirgi waqıtta ilimpazlarımız
tárepinen genetikalıq injeneriya usılların qollanıw arqalı kar
-
toshkanıń tamırı eki-úsh ese uzaytılıp, onıń ónimdarlıǵı asırılıp
ámelde qollanılmaqta.
Sharwashılıq selekciyası tarawında da mámleketimizde júdá
kóp jetis kenliklerge erisilgen. atap aytqanda, Ózbekstan sharwa-
shılıq institutında M‚.M. Bu shev tárepinen jaratılǵan qaramal
porodası 1949-jıldan baslap kóbeytile baslaǵan. Bul poroda
jergilikli sharayatqa iykemlesken bolıp, res publikamız aymaǵında
keń tarqalǵan. Ózbekstanda jaratılǵan at porodalarınan biri
http:eduportal.uz
187
SelekCIYA TIYkArlArÍ
VII BÓlIM
dúnyaǵa belgili qarabayır bolıp esaplanadı. Bular barlıq shara-
yatlarda jasay alatuǵın, shapqır at porodası bolıp tabıladı.
Ózbekstanlı selekcioner ilimpazlardan kimlerdi bilesiz?
ǵawasha kollekciyasın jaratıwda qaysı ilimpaz basshılıq
etken?
I.abdurahmanovtıń
selekciya
tarawındaǵı
jumısları
haqqında maǵlıwmat beriń.
S. raxmanqulov hám onıń shákirtleri tárepinen ǵa-
washanıń qanday sortları jaratılǵan?
Tómendegi kestede atları kórsetilgen ilimpazlar qaysı tarawda
xızmet kórsetkenligin juplap kórsetiń.
1
2
3
4
5
6
7
J. Xamidov
Yo. X. Turaqulov
J. Musaev
U.T. Allanazarova
k.Sh.Tojiboev
I.abdurahmanov
J.Azimov
A
B
v
g
d
J
Z
genetika
ósimlikler qaplamı
flora
bioximiya hám endokrinologiya
genetikalıq injeneriya
kletka hám kletka injeneriyası
zoologiya
1- 2- 3- 4- 5- 6- 7-
1.
2.
3.
4.
http:eduportal.uz
Do'stlaringiz bilan baham: |
