Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

3.1. Til jámiyetlik qatnas quralı ekenligi

Til jámiyette adamlardıń bir-biri menen baylanısıwı, bir-biriniń pikirlerin túsiniwinde áhmiyetli qural bolıp esaplanadı. Til jámiyetke xızmet etedi. Sol ushın ol jámiyetlik qubılıs bolıp esaplanadı.

Til jámiyet penen birge payda bolǵan, jámiyettiń rawajlanıwı menen birgelikte rawajlanǵan. Jámiyette pikir alısıw úzliksiz hám turmıslıq zárúrlilik bolıp esaplanadı. Adamlar tildiń járdeminde óz-ara pikir alısadı. Sol ushın da til qatnas quralı bolıw menen birge, jámiyettiń rawajlanıw deregi de.

Adamlardıń sóz arqalı baylanısları hár qashan belgili bir til járdeminde ámelge asırıladı. Tildiń járdeminde pikir alıspay turıp, adamlar óz-ara miynet etiw háreketlerin shólkemlestire almaydı. Tilsiz jámiyetlik óndiris hám jámiyet bolmaydı.

Til jámiyetlik turmısta úlken rol` oynasa da, ol jámiyetlik rawajlanıwdıń jemisi bolıp tabıladı.

Sóz benen til óz-ara ajıralmas baylanısqa iye. Sóz adamlardıń til arqalı baylanısıwı bolıp esaplanadı. Hár bir adamnıń óz sózi bar. Biraq, áne, sol sózdi bir neshe tilde túsindiriw múmkin. Til jámiyetlik qubılıs bolǵanlıǵı ushın da ol adamlarda erkin halda payda boladı.

Til tariyxıy rawajlanıw dawamında adamlardıń sóz arqalı baylanısıwı protsesinde júzege kelgen hám rawajlanǵan. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balanıń sózi sırtqı dúńya menen baylanısqan halda úsh wazıypanı atqaradı: 1) kommunikativlik; 2) biliw; 3) tártipke salıw.

Sózdiń kommunikativlik wazıypası balada júdá erte boladı. Balanıń dáslepki aytqan birinshi sózi kommunikativlik wazıypanı atqaradı. Soń bolsa ol balanıń átirapındaǵı adamlar menen qatnas jasaw zárúrligi artıp barǵan sayın sóz retinde jetilisip baradı. Eki jastan baslap bala óziniń tilek-ótinishin átirapındaǵı adamlarǵa túsinikli etip ayta aladı, ózine qarata aytılǵan sózdi, sózlerdiń mánisin túsine baslaydı.

Úsh jastan soń bala ishki sózdi iyeleydi. Usı waqıtta sóz ol ushın qatnas quralı bolıp qalmastan, al basqa wazıypanı-biliw wazıypasın atqara baslaydı: jańa sózler menen sóz túrlerin ózlestirip, qorshaǵan ortálıq, predmet hám qubılıslar, olardıń arasındaǵı óz-ara baylanıslılıq haqqındaǵı túsiniklerin keńeytedi.

Bala sózdiń kommunikativlik hám biliw wazıypası menen birge minez-qulqın tártipke salıwshı sózdi de iyeley baslaydı.

Balanıń minez-qulqın tártipke salıwshı birinshi sóz – bul múmkin, múmkin emes hám buyrıq meyili túrindegi je, bar sıyaqlı sózler bolıp qaladı.

– Múmkin emes! Qolıń kúyedi! – dep qadaǵan etiwshi hóktem dawıs penen aytılǵan gáp, qolın ıssı shayǵa sozıp atırǵan balanı bul háreketten toqtatadı yamasa kitaptı jırtıwǵa háreket etip atırǵan náresteniń qolınan kitaptı alıp atırǵan ananıń qatań túrde: – Múmkin emes! Kitap ketip qaladı. «Wáliy jaman bala eken» dep aytadı, – degen sózleri balanı tártip-intizamlı bolıwǵa shaqıradı. Tártip-intizamlı bolıw insannıń tiykarǵı sıpatlarınan biri bolsa shaxstıń tiykarǵı belgileriniń rawajlanıwında dárek bolıp esaplanadı.

Sonı da atap ótiw kerek, balaǵa qaratılǵan sóz onıń minez-qulqın tártipke salıp turıwshı, islenetuǵın jumıslardı rejelestiriwge shaqırıwshı qural bolıp tabıladı.

Biz sóylew arqalı, yaǵnıy til quralı menen hár qıylı pikirler júritemiz. Oy-pikir barlıq waqıtta til arqalı anıqlanadı. Til hám oy-pikir óz-ara tıǵız baylanısqan protsess. Sol ushın da pikirdiń reallıǵı (anıqlıǵı) tilde kórinedi, dep aTálıwı biykar emes. Oy-pikirdiń jetilisiwi protsesinde sóz-húkim, juwmaq shıǵarıw hám túsinik túrlerinde kózge taslanadı.

Demek, adamlar tildiń járdeminde ózlerinen burın jasaǵan adamlardıń turmısın, bolıp ótken waqıyalar menen hádiyselerdi bilip aladı. Sonıń menen birge, ózleri jasap atırǵan dáwirde bolıp atırǵan waqıya hám hádiyselerdi, jańalıqlardı úyrenip, bilip aladı.

Til adamlardıń eń qolaylı baylanıs-aralasıw quralı.

Insan til arqalı: a) óziniń pikirin bildiredi – málimleme beredi; b) basqalardıń pikirin ańlaydı – málimlemeni qabıl etedi.