Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

3. Balalardı ádep-ikramlılıq hám estetikalıq ruxta tárbiyalawda ana tiliniń roli

Sóylewdiń balanıń minezin tártipke salıwshı wazıypası tásirinde bala tárepinen sózdi iyelew – bul ana tiliniń ádep-ikramlılıq jaqtan tárbiyalaw quralı bolıp qalǵanlıǵın bildiredi. Sol waqıttan baslap úlken jastaǵılar ózleriniń balalarǵa aytatuǵın sózlerine, minez-qulıqlarına itibar beriwi kerek. Balanıń minezin tártipke salıp turıwshı múmkin emes, múmkin, kerek sıyaqlı sózler menen birge, jaqsı, jaman sıyaqlı túsiniklerdi de ajıratıp baradı.

Múmkin sózi jaqsı, paydalı, ullı iske ruxsat berilgenıń bildiredi.

Kerek sóziniń járdeminde bolsa erk-intası shınıqtırıladı, balada óz wazıypasına qatnas qáliplestiriledi: qısta quslarǵa ǵamxorlıq etiw kerek; úy jumıslarında kempir apańa járdem beriwiń kerek; qorǵawsız balalardı qorǵaw kerek.

Bala ana tilin ózlestiriw menen birge, sol tilde ádepli qatnasta bolıw túrlerin de úyrenip baradı.

Máselen, «Oqıp beriń!» dewdiń ornıńa: «Házir siz bizlerge neni oqıp beresiz?», «Siz bizge oqıp bere alasız ba?» degen sózler menen múrájat etiwge úyrenedi yamasa doslarınan qanday da bir nárseni soraǵanda «Maǵan ber! dep jekiringen halda sóylewdiń ornıńa: «Múmkin bolsa, qálemińdi berip tur», «Ótinish, tobıń menen azǵana oynayın» sıyaqlı sózler menen múrájat etiwdi úyrenedi.

Eger bala álpayım minezli, húrmetli, ǵamxor, unamlı, miynetkesh, márt, haqıyqatshıl, kishipeyil, sadıq sıyaqlı sózlerdiń mánisin túsinse, soń bul sózler onıń ádep-ikramlılıq pazıyletlerin qáliplestiriw baǵdarlaması bolıp qalıwı múmkin. Bala áste-aqırın bul sózlerdiń mánisin túsiniw menen birge, olarǵa qarama-qarsı mánistegi – antonim sózlerdi tawıp ayta aladı: qopal, aqılsız, erinshek, jawız, qorqaq, ótirikshi, maqtanshaq.

Kishi jastaǵı balalar ele bul sózlerdiń mánisin túsinbeydi, álbette. Dáslep qaharmanları ózleriniń miynet-súygishlik, ǵamxorlıq, húrmet, mehriybanlıq, haqıyqatlıq, sadıqlıq sıyaqlı pazıyletlerin kórsetetuǵın xalıq erteklerin, qosıq, gúrriń, tımsal hám t.b. lardı tıńlaydı. Keyin ala ózleri de áne, sonday ádep-ikramlılıq pazıyletlerine iye bolıwdı árman etedi.

Demek, ana tili balaǵa birinshi estetikalıq gózzallıq sabaǵın da beredi.

Qosıqlar, házil-dálkekler, sóz oyınların, shayır qosıqların, erteklerdi gúrriń etip aytıp beriw barısında da balalarda gózzallıqqa umtılıw, onnan kewli tolıw sezimi júzege keledi. Bulardıń barlıǵı ana tili arqalı ámelge asırıladı.