Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ
Fizika – matematika fakulteti
Fizika hám astronomiya oqıtıw metodikası tálim baǵdarı
3 ^A – kurs talabası Josdasbaeva Dilaramnıń
Fizika oqıtıw metodikası páninen


Kurs jumısı


Tema: Ulıwma orta mekteplerde «Saqlanıw nızamları» temasın oqıtıw metodikası
Ilimiy basshı: R.Ametov
Tayarlaǵan: D.Joldasbaeva

Nókis 2022 – jıl

Tema. Fizika sabaģında 8-klassta laboratoriyalıq jumıslardı
òtkeriw usılları
Reje
I. Kirisiw.
II. Tiykarģi bòlim
1.1. 8- klass laboratoriyaliq jumislardiñ orinlaniw tàrtibi.
1.2. 8- klass laboratoriyaliq jumislardi orinlawda virtual
laboratoriyalardiñ àhimiyeti.
1.3. Laboratoriyaliq jumislardi oqitiwda inavatciyaliq
texnologiyalardan paydalaniw.
III. Juwmaqlaw
IV. Paydalanģan àdebiyatlar.

Kirisiw
Hár qanday iskerlik túri sıyaqlı oqıtıwshı miyneti de oǵan aldınan tayarlanıw hám joybarlawdı talap etedi. Bul tayarlanıw basqıshı oqıtıwshınıń tikkeley xızmet minneti bolıp, oqıtıwshı oǵan oqıw programmalarına tiykarınan tayarlanadı. Oqıw programması tek ǵana oqıwshılar iyelewi zárúr bilim hám kónlikpeler sheńberinde shegaralanıp qalmastan, hár bir temanı úyreniw ushın usınıs etiletuǵın oqıw saatların muǵdarın da belgileydi. Jergilikli sharayatlar, oqıwshılardıń tayarlıq dárejesin esapqa alǵan halda hám óziniń pedagogikalıq tájiriybesine súyenip, oqıtıwshı ol yamasa bul temanı úyreniwine ajıratılǵan saatlar muǵdarın anaǵurlım ózgertiwi, sonıń menen birge oqıw materialın hár bir saatqa ǵárezsiz túrde bóliwlab shıǵıwı múmkin.


8- klass laboratoriyalıq jumıslardıñ orınlanıw tàrtibi.
Fizikadan ulıwma orta bilim beriw mámleket oqıw programması Ózbekstan Respublikasınıń " Tálim to'grisidagi" Nızamı hám Kadrlar tayarlaw milliy programmasın turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw maqsetinde islep shıǵılǵan " Ulıwma orta bilim beriw mektepleri ushın fizikadan mámleket tálim standartları tiykarında dúzilgen".
Mektepte fizika táliminiń áhmiyeti onıń pán-texnika rawajlanıwında, islep shıǵarıw tarawlarında hám kúndelik turmısda tutqan ornı menen belgilenedi. Ulıwma orta tálim mekteplerinde fizika táliminiń tiykarǵı wazıypalarınan biri oqıwshılardı fizikalıq qubılıslar, túsinikler, shamalar, modeller, nızamlar, ulchashlar, fizikadan ámeldegi qollanıwları, álemdi fizikalıq tábiyat kórinisine tiyisli bilimler menen tanıstırıw, usınıń menen birge fizikaga tiyisli ásbap hám úskenelerden, laboratoriya ótkeriw processinde ápiwayı juwmaqlar shıǵarıw, xavsizlik qaǵıydalarına ámel qılıw ilmiy tájriybelerin qáliplestiriwden ibarat.
Fizikadan laboratoriya jumısları frontal ótkeriw menen oqıwshılardı miynet etiwge uyretemiz, hám de olardı bilimlerdi shakillantira baramız.
Laboratoriya jumısların metodikalıq talaplar tiykarında tashkil etilse, oqıwshılardı pikirlew qábiletleri rawajlanadı. Oqıwshılarǵa berilgen sorawdı tájiriybe tiykarında juwapyu tabıwǵa uyretiledi.
Laboratoriya jumısların shólkemlestiriw hám ótkeriwdi tómendegi oqıw máseleleri sheshiledi.
- uyreniletuǵın nızamlardıń to'griligini tastıyıqlanadı.
-fizikalıq shamalardı ólshewdi uyreniledi
-fizikalıq shamalar hám fizikalıq qubılıs ortasındaǵı baylanısıwdı tusinip jetediler
-ólshew ásbapları menen islewdi úyrenediler
-sxemalar hám sızılmalardı oqıwdı úyrenediler
-oqıwshılarda konstruktorlıq. dóretiwshilik hám texnikalıq qábiletleri rawajlanadı.
fizikalıq ásbaplardıń dúzilisi hám islew processlerin uyreniledi.
Laboratoriya jumısların shólkemlestiriwde 2 qıylı usıldan paydalanıladı.
1. Frontal laboratoriya jumısları
2. Fizikalıq praktikumlar
Frontal laboratoriya jumısların ótkeriwde klasstaǵı barlıq oqıwshılar bir temanı, birdey ásbaplar menen oqıtıwshın kórsetpesi tiykarında ótkerediler. Bul laboratoriya jumısları 45 minut, yaǵnıy 1 saatqa muljallangan bolıw múmkin. Ayırımlar bolsa, 5-15 minut boladı.
Qısqa múddetli frontal laboratoriya jumısları -frontal tájiriybeler dep mektep oqıwshıların hár tamonlama tarakkiy etdirishda fizika oqıtıwshı qollaytuǵın túrli oqıtıw formulası bar. Bul arasında frontal laboratoriya shınıǵıwları : Laboratoriya jumısları, laboratoriya baqlawları, sapalı tájiriybeler hám baqlawlar, frontal eksperiment hám xokazolar bólek orın tutadı. Olar uzaq dawam etiwshi hám qısqa múddetli, kirisiw hám juwmaqlawshı, oqıwshınıń tolıq kórsetpeleri boyınsha yamasa kóplegen ǵárezsizlik elementleri menen atqarılıwshı esabat hám bahalawǵa talap etiwshi bolıwı múmkin.
Mektepte fizikadan laboratoriya shınıǵıwlarınıń forma hám metodları túrlishe. Mısalı : zveno usılda, frontal usılda ótkeriw múmkin.
Ásirese bul shınıǵıwlarınıń frontal metodı ekenin aytıw kerek, qatar zárúrli áp-áneydey qásiyetlerge iye. Bul usıl bárinen burın oqıwshılardıń laboratoriya shınıǵıwların úyrenilip atırǵan kurs menen jaqınnan bólewge hám praktikumlarda oqıwshınıń demonstratsion tájiriybeleri menen oqıwshılar ǵárezsiz atqaratuǵın laboratoriya jumısları ortasında baylanıs ornatıwǵa múmkinshilik beredi. Frontal usıl sebepli laboratoriya shınıǵıwları shınıǵıwları qandayda bir kurs rejesine kirisiw bólegi sıyaqlı yamasa oqıwshı túsindiriwge qosımsha sapası, yamasa ótilgen materiallardı ornında, yamasa alınǵan bilim, oqıw hám ilmiy tájriybelerdi tekseriw jaǵdayında kuyilishi múmkin. Frontal shınıǵıwlar bir vaktning ózinde klasstaǵı barlıq oqıwshılardı ol yamasa bul máseleleri sheshimin izlewge jalb etiw imkaniyatın beredi. Bul hal oqıwshılardıń pikirlew qábiletlerin talay aktivlestiredi.
Laboratoriya eksperimenti oqıtıw processinde materialdı tereń ózlestiriwge talay járdem beretuǵın zárúr bo'gin bolıp, oqıwshılar bilimindegi formalızmga qarsı - gúres quralı bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, frontal metod oqıwshılarǵa eń ápiwayı ólshew ásbapları hám basqa apparatura menen muomila qılıwda birpara baslanǵısh ámeliy ilmiy tájriybe alıw imkaniyatın beredi.
Frontal laboratoriya shınıǵıwların muvafaqqiyatli ótkeriw ushın hár bir mektepte sanaat islep shıǵarǵan ásbaplar hám bólekan qoldan jasalǵan ásbaplardan ibarat dıqqat penen taxlangan ásbap -úskeneler komplekti bolıwı kerek.
Mektep ustaxonalarida oqıwshılardıń ózleri ápiwayı ásbaplar hám úskeneler mısalı : táreziniń aǵashılı tárezi, sım ılgıshlar, qańıltırdan etilgen tutqıshlar hám xokazolarni ańsatǵana yasay aladılar.
laboratoriya jumıslarınıń belgilerine kóre onıń klassifikatsiyasi hár kim bolıwı múmkin. Mısalı : qısqa vaqtli hám pútkil bir sabaqǵa mólsherlengen jumıslar fizik qubılıslardı baqlaw menen baylanısqan sapalı jumıslar hám baqlawǵana emes, bálki ólshewler de atqarılatuǵın muǵdarlıq jumıslar : aldınan usınıs etilgen joba tiykarında atqarılatuǵın jumıslar hám oqıwshılarǵa ǵárezsizlik beriletuǵın jumıslar hám basqalar bar. Biraq bul belgilerdi hámmesi frontal laboratoriya islerdiń túrli-tumanlıǵın qamtıp ala almaydı. Metodikalıq noqatı - názerden oqıtıwshınıń frontal laboratoriya shınıǵıwların shólkemlestiriwde tutqan maqset hám wazıypaları boyınsha klassifikatsiya q'ilinadagan jumıslar eń qızıqlı bolıp tabıladı.
Bul belgilerge muwapıq, mısalı tómendegi túrdegi islerdi ańlıw múmkin.
1. Fizik qubılıslardı baqlaw hám urǵanıw.
2. Hár qıylı fizikaviy ásbap, apparatlardı dúzilisi hám islewi hám de olardı isletiw usılları menen tanısıw 3. Ólshew ásbapları menen tanısıw hám fizikaviy shamalardı ólshew.
4. Fizikaviy shamalar arasındaǵı muǵdarlıq nızamlardı anıqlaw yamasa tekseriw
5. Fizikaviy turaqlılardıń anıqlaw hám sonday anıqlawlardıń túrli metodlar menen tanısıw
Frontal laboratoriya jumısları oqıtıwshına qandayda bir máseleniń sheshimin izlewge kerek bolǵanda pútkil klass oqıwshıların jalb etiwge múmkinshilik beredi. Bunday jumıslar ádetde oqıtıwshınıń túsindiriw, sabaq dawamında máseleler sheshiw, oqıwshılardıń sorawları kelesi shınıǵıwlarǵa tayarlanıw, ulchov ásbapları menen islewdi shınıǵıw etiw sıyaqlılar menen baylanısqan. Sonday etip frontal shınıǵıwlarımız ózine tálim beriw emes bálki bul eń aldın úyretiw bolıp tabıladı.
Bul jerde tiykarǵı rolni oqıtıwshı atqaradı. Ol da jumıstı uyımlastırıwı hám yo'naltira biliwi. Oqıwshılar menen shınıǵıwlar rejesin dúziwi, ásbap -úskenelerdi tez tayarlawdı hám tarqatıwdı shólkemlestiriwdi, awızsha anıq hám túsinikli wazıypalar hám de túsindirisler beriwi, oqıwshılarǵa waqıtında járdem beriwi alǵan jumıs nátiyjelerin qayta islewi hám ulıwmalastırıwdı, oqıwshılardı mudami gúzetip turıwı, olar alǵan oqıw, bilim hám ilmiy tájriybelerdi baqlawı hám bahalawı kerek. Hámme jumıstı muaffaqiyati oqıwshın sonday jumıslarǵa qanshellilik jaqsı tayarlanǵanlıǵına baǵlıq, frontal laboratoriya jumısları túrlishe ótkeriliwi múmkin. Fizika stuldıń qandayda bir temasına kirisiw retinde, ótilgenlerdi tákirarlaw hám ulıwmalastırıw retinde yamasa alınǵan bilim, uqıp hám ilmiy tájriybelerdi baqlawı sapası bolıp tabıladı.
Laboratoriya islerdi frontal orınlaw kirisiw bóleginde aytıp ótilgeni sıyaqlı, shınıǵıw aqırında alınǵan baqlaw hám ólshewler nátiyjelerin jámáát túrde talqılawǵa tolıq múmkinshilik beredi. Bul oqıwshılar zvenolari jumıstı to'gri atqarganini tez qadaǵalaw etiwge múmkinshilik beredi hám olardı az-azdan sonday nátiyjelerdi islep shıǵıw hám to'gri bahalawdı uyretedi. 6 -7- klaslarda sanlı nátiyjelerdi islewde ámeliy sanlar ústinde ámeller orınlaw qaǵıydaları menen shekleniw jetkilikli boladı, 8-klassta bolsa oqıwshılardı shegaralar metodı járdeminde maksimal qátelerdi esaplaw jolları menen tanıw tirish múmkin. Bul jerde bunday esaplawlardıń kólemi hám xarakterin talqılawǵa zárúriat yo'k, sebebi bulardıń hámmesi ólshew xarakterindegi kópshilik islerdiń bayanı aqırında tolıq keltiriledi.
Sonı este tutıw kerek, laboratoriya jumısların orınlawda oqıwshılar aljasıqlardı esaplaw usılları hám ilmiy tájriybelerin júdá qıyınshılıq menen ózlestirediler, sol sebepli bul jerde ayırım ulıwma dáslepki kórsetpe hám túsinikler menen shegaralanıw múmkin emes.
Tájiriybe nátiyjelerin jámáát túrde talqılaw etkende ólshew xarakterindegi hár bir laboratoriya jumıslarınan keyin konkret mısallar járdeminde sol ilmiy tájriybelerdi az-azdan hám izbe-izlik menen sińira barıw hám de shınıǵıw etdirib barıw kerek. Ayırım laboratoriya jumısları ushın alınǵan nátiyjelerdi islew, úyrenilip atırǵan processtiń qandayda bir xosasini, fizikaviy shamalar arasındaǵı qandayda bir baylanısıwdı ashıq kursatish kerek.
Bul halda nátiyjelerdi ulıwmalastırıwdıń eń jaqsı forması grafiklar bolıp tabıladı, olardı da oqıwshılar menen talqılaw kerek.
Grafiklardı qóllawdı konkret mısalı : Naftalinning jılıw hám eriw kóleminde, suwdiń jılıwı hám qaynawı processlerinde gúzetiledi. Laboratoriya jumısların orınlaw processinde qısqasha jazba esabat dúziw oqıwshılar ushın talay qıyınshılıqlar tugdiradi hám jazıw ushın an-
cha paydasız waqıt sarp etiw etiledi.
Ayırım jaǵdaylarda oqıwshılar esabatda hámme ásbap úskenelerdiń sanogi yamasa apparat dúziw procesin hámme bayanı : Mısalı :" 10 shtativ aldıq, oǵan qısqıshnı ornatdıq, qısqasha bolsa kolbanı qisdik, kolbaǵa azraq suw quydıq" hám sol sıyaqlı derlik kereksiz materiallardı kirgiziwidi. Sol sebepli jazıwlardı ratsionallash hám tájiriybeni orınlaw ushın kóbirek waqıt qaldırishga járdem beriw maqsetinde túrli tipdagi laboratoriya jumısları haqqında esabattı qanday dúziwdi kóp retlab mısallar járdeminde kursatish kerek.
Oqıwshılardıń esabatlarında jumıstıń nomeri hám atınıń keltirip, jumıstıń maqsetin pútkilley kórsetpe de boladı, sebebi ol kóplegen jumıstıń nomiga sáykes keledi. Ásbap -úskenelerdi de sanap shıǵıwǵa hesh qanday zárúriyat joq, sebebi ol esabat mánisine hesh ne kushmaydi. Esabatda jumıstıń mánisi hám teoriyalıq tiykarlawdı bayan qılıw kerek emes. Oqıwshı jumıstı túsiniwi yamasa tushunmasligi esabatda kurilmalarning qısqa túsindirisler menen keltiriletuǵın sxematik súwretler yamasa elektr shınjırınıń túsindirisler menen berilgen sxemasına qaray bilse boladı. Sonda súwret hám sxemalar, formalar hám ólshew nátiyjeleri jazılatuǵın kesteler hám de esaplawlar menen birgelikte esabattıń tiykarǵı bólegin uyımlastırıwı kerek.
Oqıwshılardı ólshew jumısları ushın jazba esabatında kóbinese tómendegiler bolıwı jetkilikli.
1. Laboratoriya jumısınıń nomeri hám atı
2. Apparattıń sxematik suwreti yamasa elektr shınjırın sxeması
3. Ólshew nátiyjelerin kestesi yamasa jumıs barıwınıń bayanı
4. Esaplawlar hám juwmaq
Bunda ótilgen sabaqtıń teması tusintiriledi, oqıwshılar úyrenilgen temanı tájiriybede sınap kórediler. Bunday laboratoriya jumıslarına " Dinamometr menen kúshlerdi ólshew", " Elektr shınjırınıń túrli bólimlerindegi kernewdi ólshew" sıyaqlılardı kirgiziw múmkin. Bunday ótkerilgen laboratoriya jumısları fizika oqıtıw natiyjeliligin sezilerli asıradı. Usınıń menen birge oqıwshılardıń ápiwayı islerdi atqarıp barıp, quramalı jumıslardı etiwlerine jol ashadı hám fizikalıq ásbaplar menen shınıǵıw qılıw daǵı ámeliy qábiletlerin shakillantiradi.
Laboratoriya jumısların ılajı bolsa, temanı ótip bolǵandan keyin, sol temaǵa tiyisli jumıs bolsa, keyingi sabaq ótkeriw maqsetke muwapıq boladı. Birpara laboratoriya jumısları másele sheshiwde ekspremental islerdi orınlawǵa uqsatıp da atqarıladı. Fizika reti kelgendede eki oqıwshı bir laboratoriya jumısın orınlawları ushın úskeneler jetkilikli bolıwı kerek. Eger yetmasa, oqıtıwshınıń baslıqlıǵında oqıwshılar ózleri tayarlaydilar. Ásirese, qoldan jasalǵan ásbaplar tiykarǵı metodikalıq talaplarǵa ámel qılıwı kerek, yaǵnıy kórinisi shıraylı miytin, isletiwge ungay, dúzilisi ápiwayı bolıwı kerek. Qoldan jasalǵan ásbaplar standartlarǵa uyqas bolıwı, anıq isleytuǵın bolıwına itibar beriw kerek.
Oqıwshılar ótkeriletuǵın laboratoriya jumıslarınıń teoriyası menen, ótkeriw usılı menen tolıq tanıwganlaridan keyin, ásbaplar menen tez, tuwri isleytuǵın boladılar hám sapalı atqaradılar. Sol sebepli laboratoriya jumısın ótkeriwden aldın oǵan kerekli teoriyalıq bilimlerdi, laboratoriya jumısı ótkeriw kórsetpesi (opisaniye) ni ǵárezsiz tanısıwdı oqıwshılarǵa tapsırıw kerek. Hár bir laboratoriya jumıslarına kerekli ásbap hám materiallardı to'lik bolıwına bólek itibar beriledi. Hár bir ásbaptı islewin názerden keshiriledi.
Tájiriybeler sonı kórsetip atırki, laboratoriya jumısların tómendegi usıllar tiykarında ótkeriw oquvchiga anaǵurlım qolaylıqlar tugdirishi múmkin. Kirisiw sáwbeti, oqıwshılar tárepinen eksperimentlar ótkeriw hám ólshew nátiyjelerin islep shıǵıw hám juwmaqlaw.
Kirisiw sáwbetinde oqıwshılardıń laboratoriya islerdi orınlawları ushın teoriyalıq bilimleri qaysı dárejede ekenligi, kerekli ásbap hám materiallar komplektini tolıq biliwleri, hár bir ásbaptıń isletiw, mámile etiw ilmiy tájriybeleri tekseriledi. Bunıń menen laboratoriya jumısların sanalı ótkeriliwine eriwiladi. Sonnan keyin jumıstıń ótkeriw maqseti hám ótkeriw tártibi menen tanıstırıladı, ásbap hám materiallar menen qanday islew kerekligi, esabat jazıwda nelerge itibar beriw kerekligi aytnadı. Bunday laboratoriya jumısları orınlaw ushın kurgazmalar beriw 6 -klass oqıwshıları ushın zárúr bolıp tabıladı.
Keyingi laboratoriya jumısların ótkeriwde kirisiw sáwbetinen keyin oqıwshılardıń islerdi ǵárezsiz orınlawlarına uyretip barıw ilmiy tájriybelerin payda etiw kerek.
Kirisiw sáwbetinde oqıwshılardıń dıqqatın fizikalıq shamalar muǵdarın anıq hám to'gri ólshew, qáte etpeslik múmkinshilikleri, jumıstı orınlawda ámel etiletuǵın texnika qawipsizligi qaǵıydalarına ámel etiletuǵın texnika qawipsizligi qaǵıydalarına ámel etiwge qaratıw kerek.
Oqıwshılarǵa elektr shınjırı sxemaları dúziw tapsırıladı, ólshew ásbapların shınjırǵa ulaydilar, oqıtıwshı tayın bolǵan sxemanı kurib, tekserip tok dáregine jalǵawǵa ruxsat bermaguncha oqıwshılar uzlaricha tok dáregine jalǵamalısliklariga ádetlentiriw usınıs etiledi.
Oqituvchi stollar arasında aylanıp yurib, hár bir oqıwshı atqarǵan ámeliy jumısın kurib, kórsetpeler berip barıladı, kerek bulsa, jekpe-jek konsultasiyalar beredi. Eger kópshilik oqıwshılar bir qıylı tipik qáteler qilsalar, mısalı :ampermetr yamasa voltmetrdi shınjırǵa jalǵaw boyınsha qatege jol qoysalar barlıq oqıwshılar dıqqatın ampermetr yamasa voltmetr to'gri jalǵawǵa qaratıladı, ulab kórsetiledi, oqıtıwshı hár bir oqıwshınıń aldına barıp, onıń jumisına aralasıp, ózbetinshe islewine kesent bermasligi kerek.