Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi nawayí MÁmleketlik kanshilik instituti

Denedegi ionlar

Ion	Orni	Funkciyasi	Derekleri	Jetispewshilik aqibeti	Artiqsha aqibeti
Na^+	Kletka sirtindag’i principyal kation	Dene suyiqliqlarin ta’rtipke saliw ha’m basqariw	As duzi, sir, duzli aziqlar	Tinishsizliq,diareya,qan aylaniw buziliwi, dene suyiqliqlari kemeyiwi	sidik kemeyiwi, sho’llew
K^+	Kletka ishindegi principial kation	Dene suyiqliqlari ha’m kletkalarara suyiqliqlardi tartipke saliw	Banan, su’t,apelsin sogi	Muskullar sharshawi, nerv impulsaciyasi buziliwi	Ashiwshaqliq, ko’n’il ayniw, sidik kemeyiwi
Ca^+2	Kletka sirtindag’i kation;90% Ca su’yekte Ca3(PO4)2 ha’m CaCO3 quraminda	Su’yektin’ tiykarg’i kationi; muskul qisqariwina kerek	Su’t, yogurt, sir, ko’k sho’pler	Shimshilawg’a usas shanshiw,muskullar ha’reketsizligi	Muskullar bosasiwi, bu’yrekte tas otiriwi, su’yekte awiriwdin’ boliwi
Mg^+2	Kletka sirtinda; 50% Mg su’yekte	Ayirim fermentler sintezi, muskul, nerv basqariwinda	Jasil o’simliklar xlorofillide; g’ozada, barliq ko’k sho’plerde	Ku’sheniw, qaltiraw, pulstin’ az uriwi	Uyqisi kelip mu’lgip ju’riwi
Cl^-	Kletka sirtindag’i principial ion		As duzi	Na^+menen birdey	Na^+menen birdey

ION BIRIKPELERININ’ QA’SIYETLERI


I on birikpelerinde NaCl g’a usap ha’r tu’rli fizikaliq-ximiyaliq qa’siyetleri bar. Ma’selen, NaCl duzindag’i Na jumsaq, jen’il metall, xlor bolsa sarg’ish-jasil ren’li gaz. Sog’an qaramay olar reakciyag’a kirisip, teris ha’m on’ ionlarinan iba’rat NaCl di payda etedi.

NaCl aq ren’li kristall birikpe, bizin’ aziqlaniwimiz

ushin a’hmiyetli bolg’an duz.

As duzi kristallari iri Cl^- ionlari u’sh o’lshemli strukturada kishikek bolg’an Na⁺ ionlarinin’ jiyindisinan iba’rat boladi. Bul kristallarda har bir

N a⁺ ionlari alti Cl^- ionlari menen, o’z na’wbetinde Cl^-ionlari ha’m alti Na⁺ ionlari menen oralg’an. Bul jerde on’ ha’m teris ionlarinin’ ku’shli ta’siri bar bolip sonin’ esabinan bekkem ion baylanis payda

etedi. Misal ushin, NaCl din’ eriw temperaturasi 801⁰C.

Xana temperaturasinda duzlar kristall birikpelerinen turadi.
Ion birikpelerinin’ ximiyaliq formulalari

Natriy Xlorid

Birikpelerdin’ ximiyaliq formulalari atomlardin’ simvollari, ulardin’ sanin ko’rsetiwshi saninan iba’rat. Ion birikpelerde ionlardin’ jiyindi zaryadi ha’mme waqitta nolge ten’ boladi. Ya’g’niy, birikpedegi teris ionlardin’ zaryadlari uliwmaq jiyindisi on’ ionlardikine ten’ boladi. Misal ushin, turaqli elektron konfiguraciyasina erisiw ushin Na atomi bir valent elektronin joytip Na⁺ na aylanadi ha’m xlor atomlari bir elektron alip Cl^-g’a aylanadi. NaCl formulasi birikpesi zaryad

balansinin’(jiyindisin) ko’rsetedi, sebebi birikpede bir Na⁺ g’a bir

Cl^- tuwri keledi. Ionlar teris ha’m on’ zaryadlang’anina

qaramay, olar birikpe formulasinda ko’rsetilmeydi.

Ayirim ion birikpelerdin’ atlari:

Birikpe	Metall ioni	Metall emes ioni	Ati
KI	K^+ (kaliy)	I^- (yod)	Kaliy yodid
MgBr	Mg^2+ (magniy)	Br^- (brom)	Magniy bromid
Al2O3	Al^3+ (aluminiy)	O^2- (kislorod)	Aluminiy oksid

Kollokvium sorawlari: 1. Ximiyalıq baylanıs qanday shamalar menen xarakterlenedi? 2. Erkin radikal, ion, molekula tu’siniklerin táriyplep beriń. Ximiyalıq baylanıstı tu’sindiriwde qanday eki ku’shti itibara alıw kerek? 3.Ximiyalıq baylanıs haqkında qanday teoriyalar bar? Kossel hám Lyuis teoriyalarınıń parqı neden ibarat? 4. İonlanıw potentsialı, elektrona tuwıslıq, elektrterislik tu’siniklerine táriyp beriń. 5. Ximiyalıq baylanıs tu’rleri haqqında aytıp beriń. 6. Kovalent hám polyarlı baylanıs hámde olardıń qásiyetleri, valent baylanıslar haqqında nelerdi bilesiz? 7. İonlıq baylanıs qalay ámelge asadı? Mısallar menen tu’sindiriń. 8. Metallıq baylanıs qalay ámelge asadı? Ol qaysı baylanısqa uqsas boladı? 9. Donor-aktseptor baylanıs qalay ámelge asadı? Mısallar menen dativ baylanıslar tuwralı nelerdi bilesiz?

TERMOXIMIYA

6-Lekciya. Termoximiyalıq processler.Ximiyalıq reaksialardıń ıssılıq effekti. Ekzo hám endotermik reaksiyalar. Ishki energiya hám entalpiya.Gess nızamı. Born-Gaber cikli hám onıń áhmiyeti