Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

3.  Dialektlik  omonimler. 
Forması  jaǵınan  birdey,  al  mánisi 
jaǵınan  hár  qıylı  bolǵan  sózler  til  biliminde  omonim  sózler  dep 
ataladı.  Omonim  sózler  dialektlik  ózgeshelikler  menen  qollanıladı. 
Mısalı: 
 
• aw toqıytuǵın qural 
• jánlik 
Iynelik 
• qayıqtıń bası  
• qus 
Qaraqus 
• qayıqtıń kergisi 
• tabaq, qasıq salatuǵın kergi 
Kergi 
• aw toqıytuǵın jip 
• ósimlik 
Páshek 
105

---

Sóylewde  usınday  sırtqı  forması  boyınsha  birdey,  ańlatatuǵın 
mánisi  jaǵınan  bir  –  birine  jaqın  kelmeytuǵın  sózlerden 
paydalanamız.  Bunday  omonim  sózlerdi  gáp  ishinde  aytayın  degen 
tiykarǵı  oydan  ǵana  ajıratamız.  Mısalı:  Tilegende  bergen  kúygólók 
suńqardıń ornına ketedi. 
W
ózi kúygólók adam, ármiyadan soń otırıp 
qaldı.  Bul  mısallardaǵı  birinshi  «kúygólók»  sózi  qustıń  bir  túrin 
ańlatsa,  ekinshisinde  adamnıń  minez  -  qulıq  xarakterine  baylanıslı 
ashıwshaq,  tez  kúyip  -  pisip  qalatuǵın  jeńil  tábiyatlı,  kúygelek 
minezli adam mánisin ańlatadı. Dialektte bunday omonim sózler kóp 
ushırasadı.  Mısalı:  1.  Bulardıń  barlıǵın  qalmaqlı  shal  deymiz.  2. 
Kiyizdiń astına shal tósemepseń – aw apa. 3. Bular 
y
ekewi saraydıń 
ishinde alısıp kóredi, shalısıp kóredi. 4. Xojamurattı Tórebay shalıp 
w
óltiredi. 
5. Kempiri joq shal jetim, 
Bashshısı joq 
y
el jetim, 
Suwsap atqan jer jetim. 
Mısallardaǵı  birinshi  gáptegi  «shal»  sózi  qalmaqlı  hárem, 
qalmaqlı  qora  mánisinde,  ekinshi  gápte  kiyizdiń  astına  shıptanıń 
ústinen  tóseletuǵın  shal,  úshinshi  mısalda  adamlardıń  birin  -  biri 
ayaqtan  shalıp  jıǵıw  háreketin,  tórtinshide  adamdı  shalıp  óltiriw, 
sońǵı  mısalda  úlken  jastaǵı  ǵarrı  adam  mánisinde  jumsalǵan.  Bul 
omonim  sózler  hár  qıylı  sóz  shaqaplarınan  jasalıp  tur.  Birinshi, 
ekinshi,  besinshi  mısallardaǵı  «shal»  sózi  atlıq  bolsa,  úshinshi, 
tórtinshi  mısallarda  háreketti  bildirip  feyil  bolıp  tur.  Demek, 
omonimler hár qıylı sóz shaqaplarınan jasala beredi.  
 
Shal-qalmaqlı 
shal (hárem, 
qora) 
Shal 
tósemepseń 
(tósek) 
Shalısıp 
kóredi 
(háreket) 
Shal (adam) 
106

---

 
1. Dialektte leksikalıq omonimler de ushırasadı. Bunday omonim 
sózler bir sóz shaqabınan boladı. Mısalı: 
 
2.  Leksika  -  grammatikalıq  omonimler  bular  hár  qıylı  sóz 
shaqaplarınan boladı. 
Qur 
• kóp adam mánisinde 
• duzaq yamasa qaqpan qurıw 
Shal 
• Ǵarrı 
• tósek mánisinde 
• háreket 
Putarlaw 
• Balıqtı, qustı putarlaw 
• Otındı putarlaw 
Qızılayaq 
• Qustıń túri 
• Etnonim 
• Arqaw jip   (atlıq) 
• Ósimlik   (atlıq) 
Páshek 
• Qayıqtıń bólegi   (atlıq) 
• Tabaq - qasıq salatuǵın ıdıs  (atlıq) 
Kergi 
• Arbanıń solaǵı  (atlıq) 
• Naǵıstıń túri    (atlıq) 
Solaq 
• Balıq  (atlıq) 
• Adamǵa baylanıslı aytıladı  (atlıq) 
Sumıray 
• Balıq  (atlıq) 
• Shińgirik  (atlıq) 
Kókmoyın 
• Balıqtıń qırǵıshı  (atlıq) 
• Qural  (atlıq) 
• Toponim  (atlıq) 
Qırǵısh
 
107

---

 
Bunday  omonimler  leksika  -  grammatikalıq  omonimler  dep 
ataladı.  Mısallardaǵı  birinshi 
sal,  sulama,  qara,  qur 
sózleri  zat 
mánisin bildirip atlıq sózler bolsa, ekinshi mánisi háreketti bildirip, 
feyil sóz shaqabınan bolǵan. 
Sal
 degen omonim balıq awlaǵanda keme ornına minip júretuǵın 
qural  mánisinde  qollanılsa  (atlıq), 
iynelik
 
salıw
  háreketti  bildirip, 
feyil  mánisinde  qollanıladı.  Sóylesimde  qollanılatuǵın  bunday 
omonim  sózler  qaraqalpaq  ádebiy  tiliniń  tolısıp,  rawajlanıwına  kóp 
paydasın tiygizedi. Mısalı: 
 
 
Dialektte  qollanılatuǵın  sózlerden  omonimlik  qatarlar  jasaw 
menen birge, kásiplik sózlerden de omonimler payda boladı. 
• Qural  (atlıq) 
• Háreketti bildiredi  (feyil) 
Sal 
• Naǵıs  (atlıq) 
• Háreketti bildiredi (feyil) 
Sulama 
• Urıw atı, etnonim  (atlıq) 
• Háreketti bildiredi (feyil) 
Qara 
• Qara úyde boladı  (atlıq) 
• Awdı qurıw  (feyil) 
Qur 
Sazan 
Dialektte balıqtıń 4 – 5 kg nan 
kem bolmaǵan úlkenlerin 
ǵana sazan dep ataydı. 
Ádebiy tilde asımlıqqa jarasa 
sazan dep atala beredi. 
Shabaq 
Sóylesimde aqshabaq túsiniledi. 
Ádebiy tilde barlıq balıqlardıń 
maydası túsiniledı. 
108

---

Demek,  dialektte  qollanılatuǵın  sinonim  sózler  óz  ishinde 
sinonimlik  qatarlar  dúzedi.  Olar  ádebiy  tildegi  sinonim  sózlerdiń 
variantı esaplanadı hám ádebiy tilimizdi bayıtadı.