Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilim ministrligi berdaq atíndaǵi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Joqarı oqıw ornı dene tárbiyası fakulteti talabalarınıń dene tárbiyası
Joqarı oqıw ornı dene tárbiyası muǵallimi sonıń menen bir qatarda, óz aldına sport túrleri boyınsha trener bolıp esaplanadı. Joqarı oqıw ornında muǵallim – trener ámeliy tayarlıqlardıń salamatlıqtı bekkemlewshi – tárbiyalıq baǵdarda bolıwına hám sektsiyalar sıpatına, oqıwshı – sportshılardı tayarlawdı pedagogikalıq jaqtan durıs shólkemleskenligine juwap beredi.
Oqıtıwshı trener sportshılardı tayarlawda muxım orın iyeleydi. Talabalardı joqarı dárejedegi sport nátiyjelerin ko’rsetiwge tayarlawda ol bir waqıttıń ózinde onı ǵárezsiz mámleketke sadıqlıq ruxında tárbiyalaydı. Ol ózin oqıwshılar menen trenirovkalıq tayarlıqlarında ám jarıslarda tez-tez baylanısta bolıp turıwı bunıń ushın qolay sharayat jaratadı. Talabalar menen tárbiyalıq islerdi alıp barıwda oqıtıwshı – trener ulıwma pedagogikalıq talaplarǵa ámel qılıp, onıń dúnya-qarasın tárbiyalawǵa baǵdarlaydı. Ol álbette óziniń tárbiyalanıwshılarınıń ideyalıq, teoriyalıq bilimlerin o’siwine, onı sotsial hám arnawlı ilimiy bilimlerdi iyelewi, sporta tabıslarǵa erisiwi ushın úlken áhmiyetke iye boladı. Trener óziniń oqıwshılarına fizikalıq tárbiya sıpatların tárbiyalawdıń teoriyası, metodikalıq tiykarları, texnikalıq usılları hám taktikalıq háreketlerdi jetilistiriwdi hámde sport penen shuǵıllanıw waqtında adam organizminde bolıp ótetuǵın fiziologiyalıq protsesslerdi túsinip jetiwine járdem beriwi kerek. Ol hár bir sportshını hár tárepleme hám tereń úyretiwi shárt, sebebi kúshli hám hálsiz tárepinen, onıń qábiliyetin, múmkin shiliklerin biliwi kerek hám sonıń menen bir qatarda say keletuǵın tabıslarǵa erisiwine kóbirek optimal joldı tallaydı. Bul hár bir oqıwshı menen jeke islesiwi trenerdiń pedagogikalıq iskerliginde májbúriy shártleriniń biri bolıp esaplanadı.
Talabalardı fizikalıq tárepten jetilistiriwde ózaldına
jumıs alıp barıw.
Protsess, insan bunıń nátiyjesinde atirapındaǵı aylananı óz-ara aktiv tásir etiw jolı menen Adam bolıp qáliplesedi. Ulıwmalastırıw jámiyette quramalı tiri organizm iskerligi ushın zárúr bolǵan quramalı, tiykarǵı kúshli dárejede, hár bir Adam sıpatın, ko’p dárejeli protsessti qáliplestiriw bolıp tabıladı.
Joqarı oqıw ornında tárbiyanıń maqseti adamdı túp mánisinde túsiniw esaplanadı. Talabaǵa Adam sıpatında, sotsial sıpatqa iye bolǵan bul oqıw iskerliginde qo’rinedi dep qaraladı. Oqıwshılardıń jeke psixologiyalıq ózine tán qásiyetleri, ózin tuta biliwi bolıp esaplanadı. Olardıń júris-turısın gúzetetuǵın bolsaq, bilip alıw onsha qıyın emes, sebebi olardıń biri asıqpay arqayın háreket qıladı, bolmasa ulıwma islemeydi, basqaları háreketsheń, úshinshisi úskini túsken, tórtinshisi yoshlı, tilalǵısh, Shaqqan hám t.b. Insanlar arasında sonday individual parıqlar olardıń qatınasıwshılarınıń ózine tán qásiyetlerinen kelip shıǵadı (temperament). Temperament júris-turıs hám psixiqan ıń ózgeriwi, bolmasa rawajlanıwın bildiredi. !yemgi grek meditsina shıpakeri Gippokrat hám orta ásirdiń ullı alımı Abu Ali ibn Sinanıń keltiriwinshe temperamentti tórt tipke bólgen (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik). I.P.Pavlovtıń kórsetpe si boyınsha nerv sistemaların tiplerge qarap tórt túrge ajıratqan;
1. kúshli háreketsheń – awır, saldamalı «janlı tip»
2. kúshli háreketsheń – jeńil, sál nársege kóterilip ketetuǵın, bolmas bir jerde turmaytuǵın «toqtatıp bolmaytuǵın tip»
3. kúshli iskerliksiz – awırmanlıǵı pás «arqayın tip»
4. «bas tip», bolmasa «kúshsiz tip».
Sangvinik oqıwshını, egerde onıń isi qızıqarlı bolsa, ol Shaqqan nátiyjelerge erisedi. Ol qıyın jaǵdaylarda basqalarǵa qaraǵanda ózin jeńil jaqsı sezedi, isenimge iye boladı, doslarına unamlı tásir etedi, olardıń keypiyatın kóteredi. Bul hárdayım muǵallimge járdem beriwge tırısadı. Eń muxımı tárbiyalıq protsesste sonday oqıwshılar payda boladı, onıń ushın muǵallim temperament diagnostikasınıń psixologiyalıq usılların biliwi shárt.
Xolerik temperamentli oqıwshı bolsa ózine tán, sál nársege kóterilip ketetuǵın, kúshli, bolmasa toqtatıp bolmaytuǵın, tezlik reaktsiyası janlı boladı. I.P.Pavlovtıń beriwi boyınsha, xolerik ashıqtan-ashıq tartınbaytuǵın batır tip, jeńil hám tez anıqlanatuǵın dep ataladı. %zine tán hesh qanday qıyınshılıqsız, ol jańa turmıs sharayatlarına tez ko’nligedi, jámiyetshilikke aktiv qatınasıwshı bolıwı múmkin . Oqıwshı usınday temperament penen iske kirisip ketetuǵın bolsa, ol júdá aktiv iskerlik ko’rsetedi, biraq tez suwıp qaladı. Olar bir temptegi (ásten júgiriw, júriw) háreketlerde isleydji. Ol aktiv, keskin háreketlerge tuwrı keledi. !meliyattıń ko’rsetiwinshe, xolerik temperament kishkene bir wazıypanı orınlawdan aldın hádden tısqarı tınıshsızlanadı. Bul bolsa final hám juwapkerli jarıslar aldınan unamsız nátiyjelerge alıp keliwi múmkin . Bunday jaǵdaylarda muǵallimniń ornı sonnan ibarat bolıwı kerek, shuǵıllanıwshıdan hádden tısqarı tınıshsızlanıwdıń tolqınlasıwın sóz járdeminde páseyttire alıwı kerek, ózi jeke úlgi bolıp ko’rsetiwi kerek. Bul teńlesleriniń háreketi, ózin isenimli tutıwı mısalları menen bekkemleydi, jaqsılıq bildiriw unamlı tásir ko’rsetedi. Sonıń ushın shuǵıllanıwshıǵa jeterli ko’p bolmaǵan jedel hár akterdegi fizikalıq júklemeni beriw paydalı boladı, sebebi ol tapsırmanı orınlawdan onı basqa tárepke jumsap jiberedi. Muǵallim muxımı sonnı esapqa alıwı kerek, jánjelli jaǵdayda xolerik temperamenttegi oqıwshılar ádette kúshli nerv shıqqan jaǵdaylardı bastan keshiredi, ol haqıyqatındada tárbiyaǵa tásir etiwdi páseytedi. Bunday jaǵdaylarda eń jaqsısı olardıń dıqqatın basqa háreketti basqarıwǵa qaratıw kerek, sebebi kútiw kerek, shuǵıllanıwshı tınıshlanǵannan keyin kerekli baǵdarǵa tásir etiw kerek. Mumkin sonnı itibarǵa alıw kerek, yaǵnıy bir tempte turmaytuǵın, qızbaqanlıǵı tártiptiń buzılıwına sebep bolıwı múmkin . Bul shuǵıllanıwshınıń ayıbın alıp taslamaydı, biraq tárbiyanı esapqa alawı kerek.
Flegmatik (bosań, bolmasa awır minez) temperamentli shuǵıllanıwshı – awır minezli, kem háreketsheń, biymálel boladı. Oǵan tán bolǵan bosań sezimtallıq tez beriletuǵınlar. Ol bolajaq háreketlerdi uzaq waqıt oylaytuǵın intiliwlik payda boladı, jańa háreket tájiriybelerin ásten hám qıyınlıq penen ózlestiredi, bir háreketten basqa háreketke baǵdarın ózgertedi. Biraq oqıw, miynet iskerliginde shıdamlı, uzaq otırıp islep qábiliyetin ko’rsetiwine iye. «Flegmatik bosań, bolmasa awır» temperament, arqayın hár dayım teńdey, qunt penen gúresiwshi hám zor berip isleytuǵın, dep aytqan I.P Pavlov. Flegmatik ózine tán shıdamlı, dıqqatlı, ózin-ózi baqlap biletuǵın boladı. Onda ózin tuta biliw, abaylı bolıw., sonday-aq qatań ko’rsetiw, intiliw qáliplesedi. Flegmatik temperamentli psixologiyalıq protsessler ólshemi páseygen boladı. Sonıń ushın olarǵa vizual pútin tolıǵı menen túsindiriw kerek, onıń orınlanıw waqıtın esletip qoyıw, háreketti orınlawda asıqtırmaw kerek.
Oqıwshılarǵa áste aqırın ózine tán wazıypalardı berip barıw, ondaǵı páseyiwdi, júreksizlikti joq etiw múmkin , oǵan salamatlıqtı bekkemlew shınıǵıwların orınlaw barısında ózlestiriwge járdem beriw. Baylanıs institutı talabaları menen ótkerilgen psixologiyalıq ilim-izertlew jumıslarınıń nátiyjesi sonnı ko’rsetti, sebebi olardıń basım ko’pshiligi flegmatik temperamentine iye ekenligin ko’rsetti.
Melanxolik (túskinlikke beriliwshi) temperamenttegi shuǵıllanıwshılar adamlarǵa aralaspaytuǵın, shólkemlestiriwshi qásiyetleri tómenligi menen ajıralıp turadı. Ol qapalıqqa tez beriliwshi, yaǵnıy sharayatqa áste-aqırın ko’nigetuǵın, qıyınshılıqlardı ózine awır alatuǵın temperamenttegi adam bolıp esaplanadı.
Hár qanday nárseniń kúshli tásir etiwshi, onı albırawshılıqqa, bolmasa eseńkirep qalıwǵa alıp keledi, teń salmaqlıqtan shıǵaradı. Bos tiptegi shuǵıllanıwshı (melanxolik) jańa turmıs jaǵdayları basına tússe, ol ózin joǵaltıp qoyadı. Melanxolik hár sapar tek jaman, qáwip-qáterdi ko’redi. Melanxolik arqayın, jaqsılıq islewshiler do’gereginde ózin jaqsı sezedi hám turmısın wazıypalar menen tabıslı ráwishte ústinen shıǵa aladı. Melanxolikte seziw organları rawajlanǵan, bul oǵan názik islerdi orınlawǵa múmkin shilik beredi (olar stol tennisi, basketbol, qol tobın jaqsı oynaydı). Joqarı dárejedegi tınıshsızlanıwdıń tereńlesiwi melanxolik basqalar múshkúline sezgir bolıwǵa múmkin shilik beredi. Bul temperamenttegi pazıyletke iye bolǵan talabalar joqarı oqıw ornındaǵı oqıw sharayatına tez ko’nigip kete almaydı, sebebi arzımaǵan tabıssızlıqlardı awır bastan keshiredi. Sonıń ushın bunday oqıwshılar haqqında muǵallimler onıń jaqsı keypiyatta bolıwın qollap turıwı, olardıń tabısların aytıp turıw, oǵan berilgen wazıypanıń mazmunın tolıq túsindiriw, oqıwshılar komandası toparlarına sińisip ketiwine járdem beriw kerek. Jáne olardıń táshwishin kóteriw ushın, yaǵnıy eń jaqsı ortaǵı hám dostı basqa temperamenttegi shuǵıllanıwshı bolıwı kerek, máselen sangvinik.
Muǵallim ádep saqlaǵan halda, hár bir oqıwshıǵa temperamentleri ózine tán qásiyetlerine qarap durıs túsinip jetiwine hám barlıq jaqsı hám jaman táreplerin bahalawǵa járdem beriw kerek, adamnıń tipologiyalıq qásiyetlerin diagnostika tiykarında jetilistiriwge umtılıwǵa iytermeleydi.
Oqıwshı temperamentiniń eń jaqsı tárepleri usınday komandalarda rawajlandırıladı, qay jerde shoqlıq, kewil kóterińkilik sharayatta, aktivlikti, batırlıqtı qollap-quwatlamaq, intizamdı qollap-quwatlaw toparda oqıwshılardı psixologiyalıq tárepten bir-birine say keliwi haqqında qayǵırıwı kerek. Egerde muǵallim oqıwshılarǵa bilim beriw hám tárbiyalawda oqıwshılardıń temperamentleriniń parqın esapqa alsa, bul jaǵdayda adamdı kóbirek maqsetke baǵdarlanǵan halda fizikalıq jetilistiriwge, psixologiyalıq jaqtan bir-birine say keletuǵın sorawlardı sheshiw, jaqsı sıpatların qáliplestiriwi, olardıń iskerligin basqarıwǵa hám basshılıq etiwge járdem beredi. Oqıwshı adamnıń jeke psixologiyalıq qásiyetlerine izertlew jumısların alıp barıw, muǵallim fizikalıq tárbiyanı oylap shólkemlestiriwi hám do’retiwshilik jaqtan o’siw jaǵdayın saqlawda hámde aktiv islewdegi baǵdarın islep shıǵadı. Dáliller menen tastıyıqlanǵan, shuǵıllanıwshılar ushın ámeliy tayarlıqlardıń mazmunı óz ornın tapqan bolıp, ol fizikalıq jaǵdaydı jaqsılawǵa baǵdarlanǵan, sonıń menen birge joqarı oqıw orınlarına kishi kurs talabalarınıń oqıwındaǵı qıyınshılıqlarǵa beyimlesiwi sebepli, salamatlıqtı bekkemlewshi profilaktikalıq tayarlıqlardı ótkeriw maqsetke muwapıq boladı, sebebi hárekettiń iskerligi nerv sistemasınıń aktivligin (tonusın) asıradı.
Talabalardıń sport trenirovkasın shólkemlestiriw (mazmunı, metodları).
SHuǵıllanıwshınıń fizikalıq rawajlanıwı degende organizmniń morfologiyalıq hám funktsional qásiyeti, onıń kólemin anıqlawları túsiniledi. Usı anıqlawlardan qáweterlenbesten qay dárejede muxımlıǵı hár-bir shuǵıllanıwshınıń qáddi-qáwmetiniń garmoniyalıq dúzilisi hám jaqsı fizikalıq rawajlanıwǵa iye bolıwına hámde onı bahalawdı biliw. Qáddi-qáwmetti, fizikalıq rawajlanıw dárejesi, dene shınıǵıwları menen shuǵıllanıw hár akteri hám múmkin shiligin qáliplestiriwshi faktor bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge fizikalıq rawajlanıw fizikalıq shınıǵıwlardı ámeliy tayarlıqlardıń biri nátiyjesinde kórip shıǵıldı.
Fizikalıq rawajlanıwdı, qáddi-qáwmetti bahalaw hár-bir shuǵıllanıwshınıń ko’rsetkishleri kóbirek hámmeniń qolınan keletuǵını boyınsha ámelge asırıladı (boydıń ólshew ko’rsetkishi, o’kpeniń tirishilik sıyımlıǵı, ko’kirek aldı aylanası, oń hám shep qol barmaqlar kúshi, arqa bulshıqet kúshi, tolıqlıq, qáddi-qáwmettiń tıǵızlıǵı, deneniń may massası).
Ktle ko’rsetkishi boyınsha (awırlıq – o’siw ko’rsetkishi) dene awırlıǵın bóliwde (gr) boydı (sm) menen anıqlanadı.
Tirishilik ko’rsetkishi – o’kpeniń tirishilik sıyımlıǵı ayrım bólimlerdi (ml) awırlıqqa qarap (kg) bólinedi.
Semizlik dene awırlıǵı (kg) moyının (dts) áhmiyetine bóliniwi menen anıqlanadı.

18 jaslı o’spirimniń fizikalıq rawajlanıw ko’rsetkishin bahalaw.

№	Ko’rsetkishler túri	Bahası
		5	4	3	2
1.	Boydıń o’siw ko’rsetkishi(g/sm)	394	380	366	352
2.	O’kpeniń tirishilik sıyımlıǵı(ml)	4863	4682	4501	4320
3.	Oń alaqan kúshi(kg)	41	40	39	38
	SHep alaqan kúshi(kg)	37	36	35	34
4.	Stanovaya (kg)	138	134	130	126
5.	Ko’kirek aldı aylanası:
	- dem alıw (sm)	102	99	96	93
	- pauza (sm)	98	93	88	83
	- parqı (sm)	10	9	8	7
6.	Tirishilik ko’rsetkishi (ml/kg)	75	72	69	66
7.	Tolıqlıq (kg/dts)	4.4	4.1	3.8	3.5
8.	Qáddi-qáwmettiń qattılıǵı	15	21	27	33

Fizikalıq rawajlanıwdıń ulıwma bahası.

Ballardıń jıyındısı	Ayrıqsha	Jaqsı	Ortasha	Bos
	40 tan joqarı	32-39	31-24	23 тен пас

Fizikalıq tayarlıqtı bahalaw tártibi.

Fizikalıq tayarlıq dárejesi salamatlıqtı bekkemlewge, háreket sıpatın hám dene formaların rawajlandırıwǵa, sonday-aq shuǵıllanıwshınıń háreketleniwin keńeyttiriw haqqında túsinikti payda baǵdarlanǵan.
Fizikalıq jaqtan tayarlanıw – bul fizikalıq qábiliyetti tárbiyalaw protsessi bolıp, salamatlıqtı bekkemlewdiń ulıwmalıq dárejesin asırıw menen bekem baylanıs. Buǵan tiykarǵı ilaj sıpatında shuǵıllanıwshılardıń organizmine ulıwma tásir etetuǵın, hár-túrli sport túrlerinen shınıǵıwlar hám ulıwma rawajlandırıwshı shınıǵıwlar qollanıladı. Bunda bulshıq et baylanıs apparatın bekkemleydi hám rawajlandırıwǵa erisedi, háreket sıpatlarınıń ulıwma asırıw dárejesin rawajlandırıw hám koordinatsiyalıq háreketin asıradı. Talabaǵa turaqlı ráwishte shınıǵıwlardıń tásir etiwiniń juwmaqlawshı táripleniwi onıń fizikalıq rawajlandırıwdı, fizikalıq tayarlıqtı jaqsılaw dep esaplanıwı túsiniledi. Fizikalıq tayarlıq organizmdi vegetativlik wazıypası jaǵdayı, dene forması hám háreket sıpatlarınıń rawajlanıw dárejesi, sonday-aq, shuǵıllanıwshı iyelegen hár túrli háreket tájiriybeleri menen ózine say qásiyetlerin ko’rsetip turadı.
Talabalardıń fizikalıq tayarlıǵı, fizikalıq tayarlaw nátiyjesi sıpatında bir pútin qılıp birlestirip bahalaw, fizikalıq, funktsional tayarlıq hám fizikalıq rawajlanıw, qáddi-qáwmet, qan aylanısınıń ózine tán qásiyetleriniń ko’rsetkishlerin san hám sıpat jaǵınan táripleniwi ko’rsetedi.
SHuǵıllanıwshılar 11 test boyınsha 55 den asqan ball toplasa, kúshli fizikalıq tayarlıqqa iye boladı, 44-54 ball – jaqsı, 33-43 – ball – orta hám qǵ balldan pási – fizikalıq tayarlıǵı bos esaplanadı.
18 jastaǵı o’spirimlerdiń fizikalıq tayarlıǵın bahalaw gradatsiyası.

№	Testlerdin túri	Bahalaw
		5	4	3	2	1
1	Biyik turnikte tarılıw	16	14	12	10	8
2	Turnikte tartılıp ayaqlardı aylandırıp tusiriw (márte)	12	9	6	3	1
3	Brusta tayanıp jatqan halda qoldi búgiw hám jazıw(márte)	17	14	11	8	5
4	Turnikte asılıp turǵan jaǵdayda ayaqtı kóterip tiygiziw(márte)	15	12	9	6	4
5	2 kmge kross (min.sekund)	11’	11’36”	12’12”	12’48”	13’22”
6	4 kmge kross (min. sekund)	18’11”	14’45”	22’19”	23’53”	25’27”
7	100 m. júgiriw (sekund)	12,7”	13,1”	13,4”	13,07”	14,1”
8	Turǵan jerden sekriw (sm)	245	244	234	224	214
9	Júgirip kelip uzınlıqqa sekriw(sm)	434	424	424	404	394
10	Gewdeni kóteriw (marta)	73	65	57	49	41
11	Tayanıp jatqan jaǵdaydan qollı búgiw hám jazıw (marta)	41	39	37	35	33

Fizikalıq rawajlanıwdıń ulıwma bahası

Ulıwma ballar	Ayrıqsha	Jaqsı	Ortasha	Tomen
	55joqarısı	44-54	33-43	32 tomen

Fizikalıq salamatlıq dárejasin ekspress bahalaw

№	Ko’rsetkishleri	Funktsional klaslar (dárejesi)
		Pás	Ortadan pás II	Orta III	Ortadan pás IV	Joqarı V
1	Dene massası (g/sm)
	Boyı B	501	451-500	401-500	375-400	375
	Boyı №	451	401-450	375-400	400-351	350
2	O’kpeniń tirishilik sıyımlıǵı (ml/kg)
	Dene massasi B	50	31-55	56-60	61-65	66
	Dene massasi Q	40	41-45	46-50	51-57	57
Ballar		0	1	2	4	5
3	SHSSXOD sist
	100 B	111	95-110	85-94	70-84	69
	100 №	111	95-110	85-94	70-84	69
Ballar		-2	0	2	3	4
4	30 sekund 20 márte otırıp turıwdan keyin JQSHnıń tikleniw waqtı (min, sek)
	B	3	2-3	1,30-1,59	1,00-1,29	59
	Q	2	2-3	1,30-1,59	1,00-1,29	58
Ballar		02	1	3	4	5
5	Alaqan dinamometriyası F
	Dene massası	60	61-65	66-70	71-80	81
	Dene massası Q	40	41-50	51-55	56-60	61
	Ballar	0	1	3	3	4
	Salamatlıq dárejesiniń ulıwma bahası	4	5-9	10-13	14-16	17-21