Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilim ministrligi berdaq atíndaǵi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Baǵdarlama bólimleriniń mazmunı
Hár klass ushın beriletuǵın materiallardı túsindiriw
“Teoriyalıq maǵlıwmatlar” bóliminiń mazmunı úsh tema boyınsha berilgen: ulıwma hám dene shınıǵıwlarınıń gigienası. Ózbekstan Respublikasında dene tárbiyası hám sport hám ózinshe dene shınıǵıwları menen shuǵıllanıw ushın maǵlıwmatlar.
Oqıwshılar hár bir klasta óziniń jasına sáykes kún rejimi hám shınıǵıw islew usılı tuwralı bilim alıwı tiyis. 1-2 klasta dene tárbiyası sabaqlıǵın, kiyetuǵın kiyim, sabaqtan keyingi gigienalıq tazalıq durıs dem alıw azanǵı gimnastika 3-4-klaslarda aktiv dem alıwdıń túrleri, 5-6-klaslarda dene shınıǵıwların denege tásirin awqatlanıwdıń tásiri: Joqarı klaslarda jaraqatlanǵanda birinshi járdem beriwdi denege ayrım jaman ádetlerdiń zıyanı tuwralı bilim beriliwi kerek 1-klastan baslap baǵdarlamanıń hár bir praktikalıq bóliminde teoriyalıq maǵlıwmatlar beriledi. Biraq buǵan qosımsha hár bir shınıǵıwdıń túrleri boyınsha túsinik, shınıǵıwdıń qaǵıydası jarıslarda tóreshilik etiw, sabaq bolatuǵın orında oǵan kerekli úskenelerdi jumısqa tayarlaw haqqında bilim beriledi.
Teoriyalıq maǵlıwmatlardı xabarlaw hám oqıtıw ushın arnawlı sabaq bolıp berilmeydi. Ol praktikalıq sabaq waqtında qısqasha gúrrińlesiw jolı menen ótiledi. Mıs: Jeńil atletika sabaǵında tómendegi maǵlıwmatlar xabarlanıwı múmkin: shınıǵıwlardıń wazıypası boyınsha tańlap alıw jolları ózin-ózi tekseriwdiń jolların, jeńil atletika shınıǵıwın úyreniw ushın járdemshi Shınıǵıwlardı tańlap alıw h.t.b. Ayrım jaǵdaylarda teoriyalıq maǵlıwmatlardı xabarlaw ushın jılına 1-2 saat ajıratılıwı múmkin . Kerek dep tapqan jaǵdayda jańa praktikalıq bilimdi úyreniw aldınan ótiliwi múmkin . Praktikalıq materiallardıń mazmunı dene shınıǵıwlarınıń túrleri boyınsha berilgen.
Gimnastika bólimi: Bul oqıwshılardıń ulıwma dene tayarlıǵına tiykarın dúzedi. Baslawısh klaslarda tiykarǵı háreketlerdi qaǵıydası menen durıs orınlawǵa baǵdarlangan. Gimnastikanıń ózgesheligine baylanıslı bul bólimge hár qıylı materiallar kirgizilgen. Háreketti durıs orınlaw menen quramalı háreketlerdide bir-biri menen baylanıstırıp orınlaw múmkinshiligin rawajlandırıw zarur. Gimnastikalıq shınıǵıwlardı orınlaw tájiriybesin arttırıw menen hár qıylı quramalı háreketlerdiń túrleri paydalanıwı múmkin.
Bul bólim tómendegi shınıǵıwlardı óz ishine aladı: sapqa turıw hám qaytadan basqasha turıw. Bul shınıǵıw sapqa turıw usılların bilip alıwǵa esaplangan. Sonday-aq baslawısh klaslarda balalardıń dıqqatın shólkemlestiriwshiligin, kollektiv bolıp háreket islewge, tik qáddin hám durıs dem alıwǵa tárbiyalaydı.
4-Klastan baslap sapqa turıwdıń qosımsha atamaların (flang hám interval) úyretiw baslanadı. Keyingi klasslarda júrip baratırıp burılıw, qayta dúziliw usılları úyretiledi. Joqarı klaslarda áskeriy xızmettiń talabına baylanıslı atamalar úyretiledi.
Ulıwma rawajlandırıw shınıǵıwı ballardıń denesin hár tárepleme rawajlandırıw ushın beriledi. 1-2-klasslarda beriletuǵın shınıǵıwlar ballardıń den sawlıǵın bekkemlewge baǵdarlanǵan. Klass joqarılaǵan sayın shınıǵıwlar qıyınlastırılıp barıladı. (quramalı hám kólemi ósedi). 1-4-klasslarda baǵdarlamada top penen tayaqsha menen orınlanatuǵın shınıǵıwlar beriledi. 4-Klastan baslap ulıwma rawajlandırıwshı shınıǵıwlarda gigienalıq gimnastika túrinde hám kúshti, iyiliwsheńlikti rawajlandıratuǵın shınıǵıwlardı paydalanıwǵa boladı. Bul ushın gimnastika diywalları, skameyka, ballar ushın gantel, qızlar ushın obrush paydalanıwı múmkin .
Akrobatikalıq shınıǵıwlar: 1-4-klaslarda teń salmaqtı saqlaw múshelerin hám shaqqanlıqtı rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan. 4-klassta jawırında basında hám qolda turıw úyretiledi. Joqarı klaslarda shınıǵıwlar ballar hám qızlar ushın ajıratıladı. Ayaq oyın shınıǵıwları: Ayaq oyın háreketlerin adımların úyretiwge baǵdarlanǵan. Baslawısh klasslarda ayaq oyın arqalı háreket mádeniyatın, háreketlerdi saqlaw orınlawǵa úyretedi.
Órmelew hám asırılıp túsiw: Bul hár qıylı háreket kónligiwiniń qáliplesiwine baǵdarlanǵan. Keyin klaslarda gimnastika diywalına órmelew, kishkene diywallardan asırılıp túsiw shınıǵıwları beriledi. Ortasha klaslarǵa arqanǵa órmelew, sırıqqa órmelew (ayaqtıń járdemi menen yamasa járdemsiz) shınıǵıwları beriledi. Bul shınıǵıwlar kúshti , shaqqanlıqtı, shıdamlılıqtı rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.t.b.
Teń salmaqlılıqtı saqlaw: gimnastikanıń qosımsha járdemshi shınıǵıwların beredi. Klastan-klasqa joqarılaǵan sayın shınıǵıw quramalastırılıp barıladı. Bul teń salmaqlıqtı saqlaw shınıǵıwları, tiyisli múshelerdiń turaqlılıǵın rawajlandırıw ushın islenedi.
1-2 klasslardı júriw, juwırıw, sekiriw hám ılaqtırıw gimnastika bólimine kirgizilgen. Bul tábiyiy háreketler ulıwma bilim beriw áhmiyetine iye.
Tiykarǵı wazıypası-háreket texnikasınıń tiykarların islew. Asılıp hám tayanıp orınlanatuǵın hám aralas shınıǵıwlardı durıs orınlawǵa tiykar salınadı. 5-Klastan baslap hám klasqa shekem baǵdarlamaǵa hár qıylı awdarılıp túsiw, sekirip túsiw shınıǵıwları kirgizilgen.
Er ballar ushın turnikte kúsh jumsap orınlanatuǵın, qızlar ushın hár qıylı biyikliktegi brusyada asılıp turıp hám tayanıp orınlanatuǵın hár qıylı shınıǵıwlar berilgen.
Tayanıp sekiriw: 3-4-klasslarda jasalma tasqınlarga sekirip miniw hám jerge jumsaq túsiw úyreniledi. Sonıń menen birge usı shınıǵıwǵa uqsas eki ayaqlap sekiriw hám jerge túsiw shınıǵıwların orınlay biliw úlken áhmiyetke iye. 5-7-klasslarda ayaqlarınıń arasın ashıp,iyip hám qaptalǵa sekiriwlerdi úyrenedi. Joqarı klaslarda bul sekiriwler ayrım snaryadlardı paydalanıp quramalastırıp úyretiledi. Joqarı klaslar ushın baǵdarlama eki bólim bolıp jas óspirim hám qızlar ushın ayrım úyreniledi: ballar gúres, qızlar milliy ayaq oyınların úyrenedi.
Gures bolimi: Bunda gúresshilerdiń tik turıwı, gúres usılları, qorǵanıw usılları qarsı usıllarınıń turleri beriledi. Bular boyınsha kónligiwlerdi bekkemlew ushın sabaq hám shınıqtırıw sabaqları waqtında 2-3 minut bir-biri menen almasıp gúresiw almasıp úyretiledi.
Jeńil atletika: Juwırıw 3-4 klasslarda erkin, tábiyiy juwırı úyretiledi. Sonday-aq tuwrı sızıq penen juwırıw, adımnıń uzınlıǵın hám tezligin ózgertip juwırıw wazıypaları beriledi.
5-6-klaslarda sport juwırıwınıń, juwırıw adımın atıw, tezlik penen juwırıw texnikaları hám start juwırıw, finishke keliw texnikaları úyretiledi. 7-Klastan baslap orta hám uzaq aralıqqa juwırıw texniksı qosıladı. Joqarı klaslarda estafeta juwırıwı tosıqlardan juwırıp ótiwdiń texnikaları beriledi. (diywal h.t.b.) sonday-aq kross juwırıwı úyretiledi.
Sekiriw: 3-klastan 4-klasqa shekem sekiriw tayarlıqları ótkeriledi “ayaqlardı iyip” sekiriw usılı menen uzınlıqqa sekiriw, “atlap sekiriw” usılı menen biyiklikke sekiriw texnikaları menen úyretiledi. Bulardıń elementleri ayırım járdemshi shınıǵıwlar arqalı jetilistiriledi. Uzınlıqqa sekiriw ushın adımlap sekiriw shınıǵıwları paydalanıladı, sekiriw traektoriyası, pát alıw usılları tuwralı túsinik beriledi. Mıs: biyiklikke sekiriwdiń asırılıp (perekidnoy) usılı úyretiledi. Joqarı klasslarda sekiriwdi “Qayshı” usılı beriledi hám 8-klasslarda pát alıp juwırıwdıń uzınlıǵın qalayınsha anıqlaw usılları úyretiledi.
Ilaqtırıw: Uzaqqa, nıshanaǵa gózlep ılaqtırıwdıń usılları klastan-klasqa izbe-izligi saqlanıp úyretilip hám jetilistiriledi. 3-4-klaslarda bir orında turıp, hár qıylı jaǵdayda nıshanaǵa gózlep ılaqtırıw jetilistiriledi. 5-klassta adım atlap ılaqtırıw 6-klassta adım atıw tezlengen halında, 7-8-klassta juwırıw, pát alıp ılaqtırıw úyretiledi. Joqarı klasslarda granata hám yadro ılaqtırıw (orında turıp, adım atıp ılaqtırıw) úyretiledi.
Háreket oyınlar bólimi: 1-4-klasslar ushın baǵdarlamada ayırıp óz aldına bólim beriledi: 1-2-klasslar ushın oynap úyreniw hám qaǵıydasın úyreniw berilgen. Bul klaslarda komandasız oyınlar beriledi. 3-Klastan baslap estafeta hám komanda oyınlarına óte baslaydı, mıs: “Úyrek hám ańshı” 3-klassta oyınlardı oynap úyreniw menen birge, olarǵa óz joldasları menen birge shólkemlestiriw talabı qoyıladı.
Sport oyınları bólimi: sport oyınları baǵdarlamaǵa 4-klastan baslap joqarı klass aralıǵına kiredi: 4-klasta kishi basketbol: 5-9 klaslarda qol tobı yamasa basketbol (mekteptiń qálewinshe) Joqarı klaslarda voleybol qosıladı, 6-Klastan baslap hújim jasaw hám qorǵanıw boyınsha taktikalıq usılları, olardıń jeke hám topar bolıp háreket etiw úyretiledi. Joqarı klaslarda texnikalıq usıllar, taktikalıq háreketler hám tóreshilik etiw qaǵıydaları úyretiledi.
Júziw bólimi: baǵdarlamada júziw boyınsha kónligiwdi qáliplestiriw qaraladı. 5-klass baǵdarlamasında “júziw” óz aldına bilim bolıp qáliplestirilgen. Demek joqarı klasta suwdıń ústinde ózin uslap turıw uqıbın támiyinlew talap etiledi. Múmkinshiligi bolsa júziwdi úyretiw ushın basqa bólimlerden 3-4 saat alıp joqarı klaska shekem dawam etiwge boladı. Júziw sabaǵı basında kewilsizlikti saqlaw qaǵıydaları túsindiriledi.
Baǵdarlamada suwdı ózin-ózi uslap turıw, dem alıwdı retlestiriw ushın hár qıylı shınıǵıwlar berilgen. Qırda orınlanatuǵın ulıwma rawajlandırıw hám arnawlı shınıǵıwlar beriledi. Júziwdi úyreniw menen birge suwǵa batıp baratırǵan adamlardı qalay qutqarıw usılların úyretiw berilgen, sonday-aq jasalma dem beriw, júrekke massaj islew usılları úyretiledi.
Oqıwshılardı suw betinde shalqasına ( arqası menen) hám dus tómenine (kókirek ústinde) jılısıwdı úyretkennen keyin kókirek ústinde hám juwırǵanda “krol” usılı menen júziwdi úyretiw baslanadı (“krol” usılında júziw boyınsha oqıw quralında berilgen . Usı eki túri birge planlastıradı. Aldı menen jaǵada turıp ayaqlardı qalay háreketke keltiriw tártibi hám qollar menen esiw háreketleri úyretiledi. Sonday-aq bul háreketler “taqtay” menen júziw waqtında úyretiliwi múmkin. Dáslep tek qollar hám ayaqlardan háreketleri menen júziw beriledi, keyin tolıq koordinaciyası saqlanıp júzdiriledi. Start dáslep suwda turǵan halında úyretiledi, keyin quramalastırıladı sebebi birden suwga sekiriwden qorqıw múmkin . Keyin start sekiriwi úyretiledi. Oqıwshılar 50 metrge shekem júziw talabı qoyılıwı menen olardan júziw waqtında barlıq tártipti saqlau talap etiledi. Oqıw materialların iretlestiriwdin tiykarǵı principleri kelesi klaslarda júziwdi úyretiw waqtında da saqlanadı. Oqıwshılardıń qorıqpay suw betinde ózin erkin uslawın támiyinlew ushın qırda ulıwma rawajlandırıw hám arnawlı shınıǵıwlar beriledi. Solay etip “krol” usılı menen júziw konligiwi bekkemlenedi hám taza usıllar menen júziw úyretiledi. Mıs: 5-klasta “brass” usılı menen, 6-7-klasta “delfin” usılı menen júziw úyretiledi. Bulardan basqa, oqıwshılar suwǵa batıp baratırǵan adamlardı qutqarıw usılların úyreniwi tiyis. Bul ushında suwga batıp baratırǵan adamnıń qolınan qalay jazdırılıw usılları úyreniledi (6 klass) sonday-aq suwǵa batqan adamdı jaǵaǵa súyrep shıǵarıw hám birinshi járdem beriw jolları úyretiledi.