Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilim ministirligi

Metonimiya. Predmetler, qubılıslar ortasındaǵı óz ara jaqınlıq hám baylanıs tiykarında máni awısıwına metonimiya dep ataladı. Metonimiya da salıstırıwǵa tiykarlanadı. Metaforada bir-birine uqsas predmetlerdiń belgileri salıstırılsa, metonimiyada bul eki predmettiń sırtqı kórinisi yaki ishki ózgeshelikleri jaǵınan baylanıs bolsa da, ulıwma bir-birinen uqsamaytuǵın predmetlerdiń belgileri salıstırıladı. Mısalı:
Ásirler boyına súydik Berdaqtı,
Mıń jıllar ótse de, taǵı súyemiz.
(T.Mátmuratov «Berdaq»)
Bul mısalda shayır hám onıń shıǵarması arasındaǵı baylanısqa tiykarlanıp, shayır atı arqalı onıń shıǵarmaları názerde tutılmaqta. Yaǵnıy, Berdaqtıń ózin hám shıǵarmaların súyemiz.
Usılay júrip mekteptiń de, ata-anamızdıń da kewilin tabamız. (X.Dawletnazarov). Bunda mektep arqalı adamlar názerde tutılǵan. Mekteptiń emes, ondaǵı muǵallimlerdiń kewlinen shıǵadı.
Tómendegi mısalda avtor qayta ataw usılınan sheberlik penen paydalanǵanın kóriwińizge boladı: Aqıllısı bólip jeydi,
Sóytse jaqsı sińedi eken (I.Yusupov).
Bunda «aqıllı» sózi arqalı para alıwshı adam názerde tutılǵan.
Sinekdoxa dep pútin bólek qatnasına tiykarlanǵan máni awısıwına aytıladı. Japıraq sarǵaydı, jiyde gúlledi birikpelerinde pútinniń ornına bólek, al ulıńdı bende qılǵandı, qızıńdı olja qılǵandı mısalında bólek arqalı pútin ańlatılıp tur. Yaǵnıy bir ul, bir qız emes pútkil eldiń ul qızları aytılǵan.
Ironiya dep haqıyqıy mánisine qarama-qarsı mánide, kek etiw, mısqıllaw mánisinde qollanılatuǵın kórkemlew quralına aytıladı. Ironiya erte dáwirlerden baslap-aq kórkem shıǵarmalar tilinde tásirsheń bayanlawda qollanılıp kelingen. Onıń antifraz (masqaralaw, anaw yaki mınaw qásiyetin kúlki, sınǵa alıw arqalı bayanlaw) hám de sarkazm (masqaralaw, mısqıllaw) dep atalıwshı túrleri bar.
Tek ózleri — «Márdana»,
Tek ózleri — Jurttan asqan «zor dana».
Eldiń «Basqa batırı joq»,
heshbiriniń «Maqulı» joq.
Qulaq salıp: — bul ne? — desek,
Sıpsıń—sıpsıń, ılǵıy ósek.
(T.Jumamuratov. «Ósekshiler»)
Perifraza. Perifrazalar tiykarınan troptıń bir túri bolıp, bul usıl arqalı predmet yamasa qubılıstıń atı tikkeley atalmay, tek onıń tiykarǵı belgileri kórsetiledi. Perifrazalar shaxstı ańlatıwshı, mákan, orınlardı hám zat, qubılıslardı ańlatıwshı bolıp úshke bólinedi.
Shaxstı ańlatatuǵın perifrazalar ekige bólinedi: anıq shaxstı ańlatatuǵın perifrazalar, shaxslardı ulıwma ańlatatuǵın perifrazalar.
Hár qanday predmet yamasa qubılıstı atın basqa atama menen aytıw kútilgen nátiyjeni bermeydi. Atalıp atırǵan predmet yamasa qubılıs penen jańa ataması ortasında mazmunlıq jaqınlıq bolıwı kerek. Mısalı: futbol – millionlar oyını, paxta – aq altın, shayırlar – sóz ustaları hám t.b.
Giperbola hám litota. Predmet, waqıya hám qubılıslardı hádden tıs asıra súwretlewge giperbola delinedi. Giperbola kórkemlikti, obrazlılıqtı támiyinleydi. Giperbolanıń sóz mánisiniń awısıwına tiykarlanıwı onıń troplar toparına kiriwin kórsetse de, ol troptıń basqa túrlerinen ózgeshelikke iye. Sebebi, troptıń basqa túrlerinde awıspalı máni belgili bir belgi tiykarında uqsatıw, salıstırıw, waqıya-hádiyse yaki predmetler arasındaǵı baylanısqa tiykarlansa, al giperbola tuwra mánide kelmeydi. Giperbolaǵa tiykarlanǵan awısıw kórkem tekstte predmetti oqıwshınıń itibarın tartıw hám sózdiń emocional-ekspressivligin támiyinlew maqsetinde ámelge asadı. Giperbolada súwretlenip atırǵan xabar, álbette, turmıs haqıyqatlıǵına say kelmeydi. Lekin, muǵdar buzılsa, kútilgen effektti bermewi múmkin. Shınında, giperbolanıń tiykarǵı maqseti xabar beriw emes, bálkim, oqıwshıǵa tásir etiw bolıp tabıladı. Litota degende giperbolaǵa qarama-qarsı usıl túsiniledi. «Lekin olar qarama-qarsı qubılıslar emes, ekewi de waqıyanı kúsheytip kórsetedi, tek olardıń bayanlaw usılında ózgeshelik bar. Giperbola waqıyanı tuwrıdan-tuwrı bórttirip kórsetse, litota bir hádiyseni kishireytip kórsetedi. Mısal: Tómende Vzıb dáryası bir aqshıl sabaq sıyaqlı bolıp kórinedi (I.Yusupov.)