Ózbekstan Respublikası ǵalaba xabar quralları iskerligi

Publicistik usıl hám onıń qásiyetleri.
Publisistika (latinsha. «xalq, ǵalaba») dáwirdiń eń zárúrli, aktual máselelerin oqıwshılarǵa, tıńlawshılarǵa, tamashagóylerge gazeta-jurnal, radio, televidenie arqalı jetkiziw, ǵalabani janlandırıw, adamlardıń sanasına átirapda júz bolıp atırǵan waqıyalardı sıńırıw, olardıń sociallıq qarawların qáliplestiriw ushın xızmet etedi. Ǵalaba xabar qurallarında (gazeta-jurnal, radio, televidenie), Joqarı jıynalıs jıyınlarında, hár qıylı anjumanlarda qollanılatuǵın sóylew usılı publicistik usıl esaplanadi. Publicistik usıl eki qıylı formada kórinetuǵın boladı : 1) jazba forma ; 2) awızsha forma ; Socialsiyosiy máselelerge arnalǵan bas maqalalar, felyeton hám pamfletlar, bildiriw xatılar, shaqiriqler, deklaraciyalar publicistik usıldıń jazba formasına tiyisli bolıp tabıladı. Radio hám televideniede shıǵıp atırǵan siyasiy túsindiriwlovchilar, aratorlardıń sóylewleri bolsa publicistik usıldıń awızsha forması bolıp tabıladı
Publicistik usıl hám ol haqqinda tusinik

• 
  Publicistik usıldıń ayriqsha ózgesheligi sonda, ol arnawlı bir social máselelerge aktiv munasábette bolıw, házir juwapkerlik, tásirlilik belgilerine iye. Bunday sóylew usılında sociallıq-siyasiy túsiniklerdi ańlatiwshı sózler kóbirek qollanıladı. Misali siyasiy krizis, pitim hám basqalar.
  
• 
  Publicistik usıl - baspasóz, radio, telekórsetiwge tán bolǵan til bolıp tabıladı.
  

Bul usıl rásmiy hám aktual xabarlar, informaciyalar, daǵazalar, reportaj, bas maqalalardan ibarat boladı. Olarda pikir kishi kólem degi kópshilikke arnalǵan gápler arqalı ańlatpalanadı. Zárúr orında tiykarlar keltiriledi. Sonıń ushın da rásmiy xabarlarda «jurnalist xabar beriwine qaraǵanda,mekeme jumısshısınıń sózine kóre, xabarshısımız waqıya júz bergen orından xabar beredi... »hám taǵı basqa sóz dizbegiler qollanıladı. Hár bir xabarǵa tásirli, xabardıń tiykarǵı mánisin ańlatiwshı bas betlar qóyıladi , bul hal oqıwshınıń dıqqatın tartadı. («Nızam barlıqǵa eseme? », «Kepillik wáde emes», «Chetlatilgan qánige», «Túye kórdińbe - joq», «Shımshıq so'ysa da qassap so'ysin».
Tómende bizler Ǵalaba xabar quralları haqqındaǵı nızamlardi bilip alsaq boladı.
I BAP. Ulıwma rejeler
1-statya. Usı Nızamnıń maqseti
Usı Nızamnıń maqseti ǵalaba xabar qurallarınıń shólkemlestiriliwi, jumıs alıp barıwı hám jumısınıń saplastırılıwı salasındaǵı qatnasıqlardı tártiplestiriwden ibarat.
2-statya. Usı Nızamnıń qollanılıwı salası
Usı Nızam Qaraqalpaqstan Respublikasında shólkemlestiriletuǵın hám jumıs alıp baratuǵın ǵalaba xabar qurallarına, sonday-aq sırt el ǵalaba xabar qurallarına olardıń ónimleriniń Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında tarqatılıwına baylanıslı bóleginde qollanıladı.
3-statya. Ǵalaba xabar quralları haqqındaǵı nızam hújjetleri
Ǵalaba xabar quralları haqqındaǵı nızam hújjetleri usı Nızam hám basqa da nızam hújjetlerinen ibarat.
Eger Ózbekstan Respublikasınıń xalıqaralıq shártnamasında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ǵalaba xabar quralları haqqındaǵı nızam hújjetlerinde názerde tutılǵanınan basqasha qaǵıydalar belgileńen bolsa, xalıqaralıq shártnamanıń qaǵıydaları qollanıladı.
4-statya. Ǵalaba xabar quralları
Ǵalaba xabardı dáwirli tarqatıwdıń turaqlı atamaǵa iye bolǵan hám baspa tárizde (gazetalar, jurnallar, xabarnamalar, byulletenler hám basqalar) hám (yamasa) elektron túrde (tele-, radio-, video, kinoxronikalıq baǵdarlamalar, ulıwma paydalanıwdaǵı telekommunikaciya tarmaqlarındaǵı veb saytlar) altı ayda keminde bir márte basılatuǵın yamasa efirge beriletuǵın (bunnan bılay tekstte shıǵarılatuǵın dep alınadı) forması hám ǵalaba xabardı dáwirli tarqatıwdıń basqa da formaları ǵalaba xabar quralı bolıp tabıladı.
Qaraqalpaqstan Respublikasında ǵalaba xabar quralları óz jumısın «Mámleketlik til haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına muwapıq ámelge asıradı.
5-statya. Ǵalaba xabar qurallarınıń erkinligi
Qaraqalpaqstan Respublikasında ǵalaba xabar quralları erkin bolıp, óz jumısın usı Nızamǵa hám basqa da nızam hújjetlerine muwapıq ámelge asıradı.
Hár bir adam, eger nızamda basqasha qaǵıyda názerde tutılmaǵan bolsa, ǵalaba xabar qurallarında shıǵıw, óz pikirin hám isenimlerin ashıq túrde bildiriw huqıqına iye.
Ǵalaba xabar quralları Nızam hújjetlerine muwapıq málimleme izlestiriw, alıw, tarqatıw huqıqına iye hám tarqatılıp atırǵan málimlemeniń haqıyqatlıǵı jáne durıslıǵı ushın belgileńen tártipte juwapker boladı.
6-statya. Ǵalaba xabar quralları erkinligin paydalanıwda qıyanet etiwge jol qoymaw
Ǵalaba xabar qurallarınan:
-Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituciyalıq dúzimin, aymaqlıq pútinligin zorlıq penen ózgertiwge shaqırıw;
-urıs, zorlıq hám terrorizmdi, sonday-aq diniy ekstremizm, separatizm hám fundamentalizm ideyaların úgit-násiyatlaw;
-mámleketlik sır bolǵan maǵlıwmatlardı yamasa nızam menen qorǵalatuǵın basqa da sırdı járiya etiw;
-milliy, rasalıq, etnik yamasa diniy óshpenlilikti qozǵawshı málimleme tarqatıw;
-eger nızamda basqasha qaǵıyda názerde tutılmaǵan bolsa, giyabentlik zatlar, psixotrop nárseler hám prekursorlardı úgit-násiyatlaw;
-pornografiyanı úgit-násiyatlaw;
-nızamǵa muwapıq jınayatlı hám basqa da juwapkershilikke sebep bolatuǵın basqa da háreketlerdi islew maqsetinde paydalanılıwına jol qoyılmaydı.
Ǵalaba xabar quralları arqalı puqaralardıń namısı hám qádir-qımbatına yamasa issheńlik abıroyına shek keltiriw, jeke turmısına aralasıw qadaǵan etiledi.
Prokuror, tergewshi yamasa sorastırıwshınıń jazba ruxsatısız sorastırıw yamasa dáslepki tergew materialların járiyalaw, belgili bir is boyınsha sudtıń qararı shıqpastan aldın yamasa sudtıń qararı nızamlı kúshke kirmesten aldın onıń nátiyjelerin boljaw yamasa sudqa basqasha jol menen tásir jasaw qadaǵan etiledi.
7-statya. Cenzuraǵa jol qoymaw
Qaraqalpaqstan Respublikasında ǵalaba xabar quralları cenzurasına jol qoyılmaydı. Járiyalanıp atırǵan xabarlar hám materiallar aldın-ala kelisip alınıwın, sonday-aq, olardıń teksti ózgertiliwin yamasa pútkilley baspadan alıp taslanıwın (efirge berilmewin) talap etiwge hesh kim haqılı emes.
II BAP. Ǵalaba xabar quralları jumısın shólkemlestiriw
8-statya. Ǵalaba xabar quralın shólkemlestiriw huqıqı
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń yuridikalıq hám fizikalıq shaxsları ǵalaba xabar quralların shólkemlestiriw huqıqına iye. Ǵalaba xabar quralı bir neshe shólkemlestiriwshi tárepinen de shólkemlestiriliwi múmkin.
Tómendegiler ǵalaba xabar quralınıń shólkemlestiriwshisi (bunnan bılay tekstte shólkemlestiriwshi dep alınadı) bolıwı múmkin emes;
-18 jasqa tolmaǵan shaxs;
-qastan islegen jınayatı ushın sudlanǵanlıq jaǵdayı tamamlanbaǵan yamasa sudlanǵanlıǵı alıp taslanbaǵan yaki sud tárepinen háreket qatnasıqlarına uqıpsız dep tabılǵan shaxs;
-jumısı nızam menen qadaǵan etilgen mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkem.
Ustav qorında sırt el investiciyalarınıń úlesi otız hám onnan da aslam procentti quraǵan yuridikalıq shaxslar tárepinen ǵalaba xabar quralları shólkemlestiriliwine jol qoyılmaydı.
9-statya. Shólkemlestiriw hújjetleri
Ǵalaba xabar quralınıń shólkemlestiriw hújjetleri shólkemlestiriw shártnaması hám ǵalaba xabar quralı redakciyasınıń (bunnan bılay tekste redakciya dep alınadı) ustavınan (rejesinen) yamasa tek ǵana redakciyanıń ustavınan (rejesinen) ibarat boladı.
10-statya. Shólkemlestiriw shártnaması
Shólkemlestiriw shártnaması bir neshe shólkemlestiriwshi arasında dúziledi. Shólkemlestiriw shártnamasında tómendegiler názerde tutıladı:
-shólkemlestiriwshilerdiń ataması (familiyası, atı, ákesiniń atı) hám jaylasqan ornı (pochta mánzili);
-shólkemlestirilip atırǵan ǵalaba xabar quralınıń túri, ataması, tili, maqseti, qánigelesiwi hám shıǵıw jiyiligi;
-redakciyanıń shólkemlestiriw-huqıqıy forması;
-redakciyanıń ustavlıq qorınıń muǵdarı hám qáliplestiriw tártibi;
-redakciyanı qarjılandırıw dárekleri;
-shólkemlestiriwshilerdiń redakciya jumısında qatnasıwı boyınsha huqıq hám minnetlemeleri;
-redakciyanıń basqarıw uyımların qáliplestiriw tártibi;
-paydanı bólistiriw hám zıyanlardıń ornın toltırıw tártibi;
-ǵalaba xabar quralı shıǵarılıwın toqtatıp turıw yamasa toqtatıw tártibi;
-nızam hújjetlerine muwapıq basqa da shártler.
11-statya. Redakciya ustavı (rejesi)
Redakciya nızam hújjetlerine muwapıq qabıl etilgen hám shólkemlestiriwshi tárepinen tastıyıqlanǵan ustav (reje) tiykarında jumıs alıp baradı.
Redakciya ustavında (rejesinde) tómendegiler belgilenedi:
-ǵalaba xabar quralınıń túri, ataması, tili, maqseti, qánigelesiwi, shıǵıw jiyiligi hám kólemi;
-redakciyanıń jaylasqan jeri (pochta mánzili);
-shólkemlestiriwshi hám redakciyanıń huqıq hám minnetleri;
-redakciyanı qarjılandırıw derekleri;
-redakciyanıń basqarıw uyımların qáliplestiriw tártibi;
-paydanı bólistiriw hám zıyanlardıń ornın toltırıw tártibi;
-ǵalaba xabar quralı shıǵarılıwın toqtatıp turıw yamasa toqtatıw tiykarları hám tártibi;
-redakciyanı qayta shólkemlestiriw hám saplastırıw tártibi;
-ustavtı (rejeni) qabıl etiw hám oǵan ózgerisler kirgiziw tártibi;
-nızam hújjetlerine muwapıq basqada qaǵıydalar.
12-statya. Shólkemlestiriwshi hám redakciya arasındaǵı shártnama
Shólkemlestiriwshi hám redakciya arasındaǵı shártnamada tómendegiler belgilenedi:
-shólkemlestiriwshi hám redakciyanıń huqıq hám minnetleri;
-ǵalaba xabar quralın tayarlaw hám shıǵarıw shártleri;
-redakciyanıń jumısın qarjılandırıw tártibi;
-redakciya xızmetkerleriniń óndirislik hám sociallıq-turmıslıq, miynet sharayatların dúziw tártibi;
-úshinshi shaxslar menen óz-ara qatnasıqlar tártibi;
-táreplerdiń juwapkershiligi;
-nızam hújjetlerine muwapıq basqa da shártler.
Eger shólkemlestiriwshi hám redakciya sıpatında bir shaxs jumıs alıp barsa, shártnama dúziw talap etilmeydi.
13-statya. Shólkemlestiriwshiniń huqıqları
Shólkemlestiriwshi:
-ǵalaba xabar quralınıń dizimnen ótkerilgen atamasınan paydalanıw hám oǵan biylik etiw;
-redakciyanıń basqarıw uyımların qáliplestiriwde shólkemlestiriw shártnaması, redakciya ustavı (rejesi) hám nızam hújjetlerinde belgileńen tártipte qatnasıw;
-paydanı bólistiriwde hám zıyannıń ornın ótewde qatnasıw;
-eń úlken kólemi hám shıǵarılatuǵın múddeti redakciya ustavına (rejesine) yamasa shólkemlestiriwshi hám redakciya arasındaǵı shártnamaǵa muwapıq belgilenetuǵın, reklama túrinde bolmaǵan xabar yamasa materialdı óz atınan ǵalaba xabar quralında biypul jaylastırıw;
-redakciyanıń jumısı toqtatılǵan jaǵdayda kreditorlar menen esaplasqannan soń qalǵan múlkti yamasa onıń qunın nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan tártipte alıw huqıqına iye.
Shólkemlestiriwshi nızam hújjetlerine muwapıq basqa da huqıqlarǵa iye bolıwı múmkin.
14-statya. Shólkemlestiriwshiniń minnetleri

• 
  Shólkemlestiriwshi:
  
• 
  redakciyanı shólkemlestiriwi;
  
• 
  redakciya ustavın (rejesin) tastıyıqlawı;
  
• 
  redakciya menen shártnama dúziwi;
  
• 
  ǵalaba xabar quralınıń shıǵarılıwın támiyinlewi;
  
• 
  ǵalaba xabar quralları haqqındaǵı nızam hújjetlerine boysınılıwın támiyinlewi;
  

shólkemlestiriwshiniń ustavlıq qorı ózgergenligi haqqında, eger ustavlıq qorında sırt el investiciyaları úlesi usı Nızamnıń
8-statyasınıń tórtinshi bóliminde názerde tutılǵan shegaradan asıp ketken bolsa, wákillikli mámleketlik uyımdı (bunnan bılay tekstte dizimnen ótkeriwshi uyım dep alınadı) xabardar etiwi shárt.
Shólkemlestiriwshiniń juwapkershiliginde nızam hújjetlerine muwapıq basqa da minnetler bolıwı múmkin.
JUWMAQ
Hazirde bizler ǵalaba xabar qurallarınıń rawajlaniwdin en’ shińına jettik dep aytsaq sebebi qandayda bir magliwmatti esitiw ushin bolsa aldınǵıday gazetan oqıw kerek emes hazirde social tarmaqlardan (telegram,facebook google) biliwimiz mumkin biraq degen jeri bar sociallıq tarmaqlarda tastıyqlanbaǵan maglıwmatlar júdá kóp soǵan jarasa juwapkershiligi de bar socialiq tarmaqta bir magliwmat jibermesten aldın ol tastıyıqlanǵanlıǵın tekserip koriń bolmasa jibergen maglıwmatıńız ushın nızam aldında juwap beresiz.