‎‎Ўзбекистон‎республикаси‎адлия‎вазирлиги ‎‎тошкент‎давлат‎юридик‎университети

Далилларни‎сохталаштириш:
Далилларни‎ сохталаштириш,‎ яъни‎ суруштирувчи,‎ терговчи,‎ прокурор‎
ѐки‎ ҳимоячи‎ томонидан‎ жиноят‎ иши‎ бўйича‎ қасддан‎ ѐлғон‎ далилларни‎
келтириш‎ ѐки‎ ҳақиқий‎ далилларни‎ яшириш‎ шахсни‎ жиноий‎ жавобгарликка‎
тортишга‎ѐки‎шахсни‎судланишига‎сабаб‎бўлса, – 
– муайян‎ ҳуқуқдан‎ маҳрум‎ этилган‎ ҳолда‎ уч‎ йилгача‎ озодликдан‎
маҳрум‎қилиш‎билан‎жазоланади. 
Ўша‎ ҳаракатлар,‎ шахсни‎ оғир‎ ѐки‎ ўта‎ оғир‎ жиноятлар‎ учун‎ жиноий‎
жавобгарликка‎ тортилишига‎ ѐки‎ шахсни‎ судланишига‎ олиб‎ келса,‎
шунингдек‎далилларни‎сохталаштириш‎оғир‎оқибатларга‎сабаб‎бўлса,– 
– муайян‎ ҳуқуқдан‎ маҳрум‎ этилган‎ ҳолда‎ уч‎ йилдан‎ етти‎ йилгача‎
озодликдан‎маҳрум‎қилиш‎билан‎жазоланади. 
Бундан‎ташқари,‎мазкур‎таклифлар‎мамлакатимиз‎Жиноят-процессуал‎
кодексининг‎ янада‎ таъсирчан‎ ва‎ самарали‎ кучга‎ эга‎ қилувчи‎ омилга‎
айлантириб,‎ дастлабки‎ тергов‎ ва‎ суд‎ муҳокамасида‎ туб‎ бурилишларни,‎
либераллаштириш‎жараѐнини‎янада‎ авж‎ олишига‎ҳамда‎ жиноят‎ процессида‎

---

61 
инсон‎ ҳуқуқлари‎ ва‎ эркинликларини‎ жиноятдан‎ жабр‎ чеккан‎ шахсларнинг‎
манфаатларини‎ биринчи‎ галда‎ таъминлаш‎ жиҳатидан‎ ҳуқуқни‎ тиклаш‎ одил‎
судловига‎йўлни‎очади. 

---

62 
 
 ХУЛОСА
.
Фикримизча, исботлаш жараѐни далилларни тўплаш, текшириш‎ ва‎
баҳолаш‎ билан‎ тугамайди.‎ Далиллар‎ билан‎ ишлашнинг‎ сўнгги‎ босқичи‎
бўлган далиллардан фойдаланишда исботлаш субъекти улар‎ воситасида‎
турли‎ операцияларни‎ амалга‎ оширади‎ ҳамда‎ ушбу‎ далиллар‎ кўмагида‎
исботлашнинг‎қайсидир‎масалаларини‎ҳал‎этади.‎Далиллардан‎фойдаланиш‎– 
уларни‎оралиқ‎ѐки‎якуний‎мақсадларга‎эришиш‎учун‎қўллашдир.‎ 
Бинобарин, исботлаш‎ жараѐнини‎ далилларни‎ тўплаш,‎ текшириш,‎
баҳолаш ва улардан фойдаланиш босқичларига‎ бўлиниши‎ фақат‎ методик, 
жараѐнни чуқур ўрганиш‎ мақсадларига‎ хизмат‎ қилади.‎ Амалиѐтда эса бу 
босқичлар‎ бир-бири‎ билан‎ уйғунлашиб‎ кетади.‎ Моҳиятан, ҳар бир далил 
топилиб,‎қайд‎этилганидан,‎яъни ҳақиқий далилга айланганидан сўнг тадқиқ 
этилади,‎ баҳоланади‎ ва‎ маълум‎ субъект томонидан қайсидир мақсадларда 
фойдаланилади.‎ Бошқача‎ айтганда,‎ далиллардан‎ фойдаланиш,‎ уларни‎
қўллаш‎ – айнан‎ исботлаш‎ жараѐни ҳисобланади ѐки исботлашнинг 
қандайдир тезисини‎ тасдиқлаш‎ ѐхуд‎ инкор‎ этишда‎ фойдаланилмаган‎ далил‎
кераксиз‎далил‎сифатида‎бу‎жараѐн‎доираларидан‎ташқарида‎қолиб‎кетади.‎ 
Шу жиҳатдан ЖПКнинг 85-моддаси қуйидаги таҳрирда‎баѐн‎этилиши‎
мақсадга‎мувофиқдир:‎«Исбот‎қилиш‎ишни‎қонуний,‎асосланган‎ва‎адолатли‎
ҳал‎ қилиш‎ учун‎ аҳамиятга‎ эга‎ бўлган‎ ҳолатлар‎ тўғрисидаги‎ ҳақиқатни‎
аниқлаш‎ мақсадида‎ далилларни‎ тўплаш,‎ текшириш,‎ баҳолаш‎ ва‎ улардан‎
фойдаланишдан‎иборат.»‎ 
Бундан ташқари ЖПКга «Далиллардан‎ фойдаланиш» деб номланган 
янги 95
1
-моддасини киритиш ва уни қуйидаги тарзда‎ баѐн‎ этишни таклиф 
этамиз:‎ «Далиллардан‎ қуйидаги‎ мақсадларда‎ фойдаланилади: турли 
версиялар,‎ бошқа‎ далиллар,‎ йўналтирувчи‎ ва‎ қидирув маълумотларини 
баҳолаш предмети юзасидан текшириш;‎қабул қилинадиган қарорлар,‎айблов‎
хулосаларини‎ асослаш;‎ тергов‎ ҳолати, жиноят механизми,‎ жиноятчининг 
ташқи‎ қиѐфаси‎ ва‎ руҳиятини‎ лойиҳалаштириш;‎ янги‎ далиллар,‎ тезкор-

---

63 
қидирув маълумотларини‎ олиш;‎ далиллар комплексини шакллантириш; 
далиллар‎ ўртасидаги‎ зиддиятларни‎ бартараф‎ этиш,‎ ѐлғон‎ кўрсатув‎ бериш‎
ҳамда‎ янги‎далиллар‎ олинганини‎ фош‎ қилиш,‎ терговга‎ қаршилик‎ кўрсатиш‎
фойдасиз‎
эканлигига‎
ишонтириш‎
каби‎
мақсадларда‎
процесс‎
иштирокчиларига‎
далилларни‎
намойиш‎
этиш». 
Ўтмишда‎ бўлиб‎ ўтган‎ иш‎ юзасидан‎ ҳақиқатни‎ аниқлаб,‎ жиноят‎ ишини‎
мазмунан‎ ҳал‎ қилиш‎ ѐки‎ бўлмаса‎ одил‎ судловни‎ амалга‎ ошириш бевосита‎
далиллар‎ билан‎ ишлаш‎ орқали‎ руѐбга‎ чиқади.‎ Юқорида‎ қайд‎ этилганидек‎
далиллар‎ муайян‎ талабларга‎ жавоб‎ берсагина‎ ундан‎ тегишли‎ мақсадларда‎
фойдаланиш‎ мумкин.‎ Яъни‎ иш‎ бўйича‎ жиноят‎ содир‎ этилганлиги‎ ѐки‎
йўқлиги,‎ агар‎ жиноят‎ содир‎ этилган‎ бўлса,‎ уни‎ ким‎ содир‎ этган‎ ва‎ ушбу‎
шахснинг‎ айби‎ бор‎ ѐки‎ йўқлиги‎ ҳамда‎ ушбу‎ шахсга‎ жавобгарлик‎
белгиланиши‎ лозимми‎ каби‎ масалалар‎ тўғри‎ ҳал‎ этилишига‎ эришилади. 
Шундай‎ қилиб‎ жиноят‎ процессида‎ далиллар‎ воситасида‎ барча‎ вазифалар‎
амалга‎ оширилади,‎ далилларни‎ қўлга‎ киритиш‎ учун‎ эса‎ муайян‎ тартибда‎
процессуал‎ ҳаракатларни‎ бажариш‎ зарур‎ бўлади,‎ бир‎ сўз‎ билан‎ айтганда‎
дилиллар‎ билан‎ ишлаш‎ жараѐни‎ исботлаш‎ деб‎ номланади.‎ Исботлаш‎ эса‎
жиноят‎ процессида‎ ишни‎ юритишга‎ масъул‎ бўлган‎ давлат‎ органлари‎ ва‎
мансабдор‎шахслар‎томонидан‎амалга‎ошириладиган‎энг‎муҳим‎фаолиятдир.‎
Исботлаш‎ жараѐни‎ қисқача‎ далиллар‎ билан‎ ишлашдан‎ иборат‎ бўладиган‎
бўлса,‎ аввало‎ қанақанги‎ ҳолатлар‎ ҳақидаги‎ далиллар‎ билан‎ ишлаш‎
лозимлигини‎ теран‎ англаш‎ жиноят‎ процессида‎ ишни‎ юритишга‎ масъул‎
бўлган‎ давлат‎ органлари‎ ва‎ мансабдор‎ шахслар‎ учун‎ айниқса‎ терговчи‎ ва‎
судья‎
учун‎
жуда‎
зарур‎
бўлган‎
хусусиятдир. 
Жиноят‎ ишларини‎ юритаѐтган‎ масъул‎ мансабдор‎ шахс‎ исботланиши‎ лозим‎
бўлган‎ҳолатлар‎тўғрисида,‎қачон‎қайси‎ҳолатлар‎исботланиши‎лозимлиги‎ва‎
қайси‎ҳолатлар‎ҳақидаги‎далилларни‎қай‎йўсинда‎тўплаш‎мумкинлиги‎ҳамда‎
ушбу‎ далилларни‎ қандай‎ текширилиши,‎ шу‎ билан‎ бирга‎ тўпланган‎ ва‎
текширилган‎ далиллар‎ қандай‎ баҳоланиши‎ ҳақида‎ чуқур‎ билимларга‎ эга‎
бўлиши‎ ва‎ муайян‎ амалий‎ малака‎ ва‎ кўникмаларни‎ ўзлаштириши‎ шарт. 

---

64 
Қисқа‎қилиб‎айтганда,‎далиллар‎ва‎исбот‎қилиниши‎лозим‎бўлган‎ҳолатлар‎
жиноят‎ процессининг‎ энг‎ муҳим‎ мавзуларидан‎ бири‎ бўлиб,‎ жиноят‎
процессининг‎
барча‎
босқичларида‎
жиноят‎
процесси‎
барча‎
иштирокчиларининг‎ эътибори‎ қаратиладиган‎ ҳуқуқий‎ институтлардан‎
иборатдир.‎ Жиноят‎ процессуал‎ фаолият‎ жамият‎ ҳаѐтида‎ унинг‎ ҳар‎ бир‎
аъзосига‎ дахлдор‎ бўлиш‎ эҳтимоли‎ эллик‎ фоиздан‎ юқорилигини‎ инобатга‎
олган‎ ҳолда‎ айтиш‎ мумкинки,‎ исботлаш‎ жараѐни,‎ далиллар‎ ва‎ иш‎ бўйича‎
исботланиши‎талаб‎этиладиган‎ҳолатлар‎мазмун‎моҳияти‎ҳақида‎нафақат‎ҳар‎
бир‎ ҳуқуқни‎ муҳофаза‎ қилувчи‎ орган‎ ходими,‎ балки‎ жамиятдаги‎ ҳар‎ бир‎
фуқаро‎ муайян‎ даражада‎ билиши‎ лозим.Жиноят-процессуал‎ қонунининг 
Ўзбекистон‎ Республикаси‎ Конституциясида мустаҳкамланган‎ асосий 
принципи‎ — айбсизлик‎ презумпциясига‎ кўра‎ шахс‎ унинг‎ жиноят‎ содир‎
этишда‎айбдорлиги‎қонунда‎белгиланган‎тартибда‎исботлангунга‎ва‎қонуний‎
кучга‎кирган‎суд‎ҳукми‎билан‎аниқлангунга‎қадар‎айбсиз‎ҳисобланади.Ҳукм‎
фақат‎ қонунда‎ белгиланган‎ тартибда‎ тўпланган‎ далилларга‎ асосланган‎
бўлиши‎ лозим.Суд‎ амалиѐтини‎ ўрганиш‎ шуни‎ кўрсатадики,‎ жиноят‎ иши‎
бўйича‎суриштирув,‎дастлабки‎тергов‎юритиш‎ва‎уни‎судда‎кўриш‎даврида‎
жиноят-процессуал‎қонунининг‎далиллар‎ва‎исбот‎қилишга‎оид‎нормаларига 
асосан‎ риоя‎ этилмоқда.Шу‎ билан‎ бирга‎ суриштирувчи,‎ терговчи,‎ прокурор‎
ва‎ суд‎ томонидан‎ далилларни‎ тўплаш,‎ текшириш‎ ва‎ баҳолашни‎ тартибга‎
солувчи‎қонун‎талабларини‎бузиш‎ҳоллари‎барҳам‎топмаган. 
Жиноят‎ишини‎юритишга‎масъул‎бўлган‎давлат‎органлари‎ва‎
мансабдор‎шахсларининг‎қонунга‎хилоф‎ҳаракатларидан‎фуқароларни‎ҳимоя‎
қилиш‎самарасини‎кучайтириш,‎улар‎томонидан‎Конституция‎ва‎Жиноят-
процессуал‎кодекси‎талабларига‎риоя‎этилиши‎ва‎бажарилишини‎таъминлаш‎
долзарб‎вазифалардан‎бири‎бўлиб‎қолмоқда.