Ўзбекистонреспубликаси олийваўртамахсустаълимвазирлиги термиздавлатуниверситети

 У
нинг хужайра тузилиши қандай? 
- Ачитқилар қандай йўллар билан кўпаяди? 
4.2.
Энг фаол талабалар (бахолаш меъзони асосида) бахоланади 
 
Ўқитувчи
15 минут
85.
 
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи: 
Ўқитувчи
10 минут
5.1. 
Талабалар билими тахлил килинади
 
5.2. 
Мустакил иш топшириклари берилади
5.3. 
Ўқитувчи ўз фаолиятини тахлил килади ва тегишли ўзгартиришлар киритади
Zigomitsetsimonlarsinfivavakillarinituzilishi, yashashsharoitlarivako’payishusullari. 
Zigomitsetsimonlarning klassifikatsiyasi. 
A) Mukorlilar tartibi. 
B) Entomoftorlilar tartibi. 
D) Zoopaglilar tartibi. 
Xaltachali zamburug’larning tavsifi. 
Askamitsetsimonlar klassifikatsiyasi. 
A) 
Yalong’och xaltalilar 
B) Xaqiqiy xaltachalilar. 
Sprofit va parazit vakillari, axamiyati. 
Zigamitsetsimonlar sinfi-Zygomycetes. 
Bu sinf vakillari asosan quruqlikda yashashaga moslashgan. Ayrim turlari usimlik 
chirindilariga, xayvon qoldiklarida saprofit oziklanadi. Ba’zi turlari esa yuksak 
o’simliklarda, umurtqasiz xayvon va odam tanasida parazitlik qiladi. Zigomitsetlarning 
shoxlangan, tuliqsiz, yaxlit xujayrasiz mitseliylari ko’p yadroli bo’ladi. 
Jinsssiz ko’payish endogen sporongiy va sporalar yoki konidiyalar xosil qilish 
vositasida sodir buladi. Bu esa zigomitsetlarning suv muxitidan chiqib, qurukdikda 
yashashga moslashganligidan dalolat beradi. 
Jinsiy ko’payish zigogamiya gametalarga differentsiyalashmagan 2 ta teng xujayra 
moddasining biridan ikkinchisiga o’tib, uzaro qushilishidan ko’p yadroli gamentangiya 
yoki zigospora xosil bo’ladi. 
Mukorlilar tartibi-Mucorales 
Entomoftoralilar tartibi-Entomophthor-ales. 
Zoopaglilar tartibi-Zjjpagrles 
Mukrolilar tartibi- Mucorales 
Mukrolilar zigomitsetsimonlar sinfining eng katta tartibi bulib, u 400 ga yaqin turni 
birlashtiradi. Ular saprofit bulib, tuprokdagi usimliklik qoldiqlarida, utxur xayvon 
gungida, turib qolgan ovqat qoldikdarida va meva xamda unayotgan urug’lar sirtida 

---

62 
yashab, oq pupanak xosil qiladi. Ayrim turlari xayvon, odam va qalpoqchali zamburur 
tanalarida parazitlik qiladi. 
Oqpo’panak mitseylisi substrat ichida yoki ustida taraqqiy etadi. Mitseliy giflarning 
uchida sporangiy bandlari tik kutarilib chiqadi. Sporangiy bandlarining uchlarida tusik, 
bilan ajratib turgan, sharsimon burtma- sporangiy 100-200 mmk kattalikda buladi. 
Tusikustuncha shaklida bulib, sporangiy bushliqlari ichiga kiradi va kolonka xosil 
qiladi.sporangiy ichidagi kup yadroli sitoplazma bir kancha bulaklargabo’linib, bir 
yadroli, dumalok, va pust bilan uralgan xaraktsiz sporalarga aylanadi. Bu sporalar 
sporangiy ichida xosil bulganligi uchun sporongiospora deyiladi sporangiy yetilgach 
dastlab sariq keyin qoramtir rangga kiradi. Uning usti mayda tukchalari bilan qoplangan 
bo’lib, kaltsiy oksalatkislota x,osi k,iladi. Sporangiy pusti suvda yoki namli xavoda 
yoriladi va ichidan chiqqan sporongiosporalar shamol yordamida tarqaladi. 
Jinsiy ko’payishi gametangiogamiya. Gametagiiylarning sitoplazmasi va yadrosi 
qo’shilishi kariogamiya (yun.Cariogamia-qo’shilish, sapop-mag’iz, yadro, gamos-
qo’shilish) deyiladi. Xosil bulgan zigotali giflarning qoldiklari saklanib qoladi. Zigota 
tinim davrini o’tgandan so’ng o’sib, shoxlangan, qisqasporangioband uchida 
sporangiyga aylanadi. Bu tartibning mukordoshlar oilasiga mansub bulgan bir vakili oq 
pupanak (mukor)-Mikogdir. U tabiatda keng tarqalgan bo’lib, tuproqda, gungda va 
boshqa mux,itlarda yashab, oq pupanak xosil qiladi. Oq pupanak mitseylisidan 
shoxlanmagan sporangiobandlar usib chiqadi. Sporangiobandlar uchida sharsimon 
sporangiylar yetiladi. Bu sporangiylar dastlab kungirttusda bo’lib, so’ng qoramtir 
rangga kiradi. 
Oq pupanak tuproqda organik moddalarning parchalanishida faol ishtirok etadi. 
Masalan, M. hiernalis 
pektin moddalarini parchalashga qatnashadi. Mukor zamburug’lari orasida parazitlari 
xam bor. Masalan, M. racemosus kushlarning upkasini kasallantiradi. M. paronychia 
odamlarda 
dermatomikozkeltirib 
chiqaradi. 
Ba’zi 
turlari 
odamning 
markaziynervsistemasini xamda eshitish organlarini kasallantirib odamni og’ir axvolga 
olib keladi. 
Entomoftoralilar tartibi- Entomophthor. 
Entomoftoralilarasoan xdshoratlar suvo’tlar xamda kurbaqava kaltakesaklarning 
ekskrimentalarida yashab parazitlik qiladi, yoki saprofit oziklanadi. 
Jinssiz kupayish otiluvchi konidiyalar yordamida sodir buladi. Jinsiy kupayish esa 
zogogamiya. 
Bu tartib vakllari orasida entomoftora E.muscae eng xarakterli. Bu parazit zamburug’ 
kuzda uy pashshalarini shikastlaydi, kasallantiradi va nobud qiladi. Kuzda deraza oynasi 
va devorlarga yopishib yotgan ulik pashshalar tanasida parazitning konidiyabandlari 
osilib turadi. Kongidiyabandlar uchida yetilgan konidiyalar yetilgach bosim ostida 1-2 
sm uzokqlikka otiladi va boiщa pashshalarga tushadi, ularning tanasi ichiga kirib olib, 
giflar xosil qiladi. Keyin ularda yana konidiyalar xosil buladi. Entomoftora 
zamburug’larining kupchiligi xasharotlarga qarshi biologik tadbir sifatida foydalaniladi. 
Zoopaglilar tartibi-Zoopogales. 
Bu tartibga kiruvchi zamburug’lar tuprokdagi chirigan usimlik barglarida, gung ustidagi 
amiyoba va nematod va xasharotlarda parazitlik kiladi. Zamburug’ mitseylisi kup 

---

63 
xujayrali va yadroli bulib, juda ingichka tuzilishga ega. Gifning usti yopishqoq shuning 
uchun xasharotlarni osongina ushlaydi va gaustoriyalari bilan xujayin organizmiga 
yopishadi. Jinssiz kupayish konidiylar vositasida sodir buladi. Konidey mitseliyning 
yon tomonida uzun zanjir shaklida xosil buladi. Jinsiy ko’payish izogamiya usulida 
amalga oshadi. Endokoxlus-Endocochlus turkumi vakillari amyobada uchraydi.