|
1.3. G’o’zaning istiqbolli selektsion navlari
G’o’zaning selektsion navi ma’lum morfologik va agroxo’jalik belgilariga ega bo’lib, ilmiy-tadqiqot muassasasida selektsiyaning ilmiy usuli asosida yaratilib ishlab chiqarilgan va xo’jalik nuqtai nazaridan qiymatga ega bo’lgan g’o’za navidir. (Paxtachilik entsiklopediyasi 2 tom, 216 bet). O’zbekiston Respublikasi hududlarida keyingi yillarda g’o’zaning 10 dan ortiqroq rayonlashtirilgan selektsion navlari ekilmoqda. Namangan 77 navi ko’proq Qashqadaryo viloyatida, Xorazm 127 navi – Xorazm viloyatida, Buxoro 6, Namangan 77, S-6524 kabi navlar respublikaning ko’pgina viloyatlarida ekilib kelinmoqda.
Yangi navlarni ma’lum darajada cheklangan holda paxta ekiladigan xududlarga mo’ljallab yaratilishi maqsadga muvofiqdir, chunki har bir hudud sharoitiga moslashtirilib yaratilgan yangi navlar erta pisharligi, yuqori hosildorligi va tola chiqishining yuqoriligi, hamda kasalliklarga chidamliligi bilan amaldagi navlardan ustunligini ko’rsatsa maqsadga erishilgan hisoblanadi.
Asosiy maydonlarda ekilayotgan paxta navlarining ba’zi bir o’rtacha aniqliqdagi agroxo’jalik ko’rsatkichlari 1.4-jadvalda keltirilgan. Bu ko’rsatkichlar ma’lum miqdorda navlarni o’zaro taqqoslash imkonini beradi. Bunda tola chiqish ko’rsatkichi selektsiya sohasida qabul qilingan uslub bilan aniqlangan.
1.4-jadval
1.4. Paxtaning fizik-mexanika xususiyatlari
Bir necha yillar davomida asosiy maydonlarda ekilayotgan paxta navlarining tolalari bo’yicha umumlashtirilgan texnologik xususiyatlari 1.5-jadvalda keltirilgan.
1.5 –jadval
Paxta selektsion navlarining tolalari bo’yicha texnolgik xususiyatlari
Selektsion navi
|
SHtapel massaviy uzunligi, mm
|
CHiziqli zichligi, m∙tex
|
Nisbiy uzi-lish kuchi,
gf/tex
|
Mikro-neyr
ko’rsat-
kichi
|
Tipi
|
Uzun tolali navlar
|
Termiz 31
|
36,0
|
153
|
30,2
|
–
|
3
|
O’rta tolali navlar
|
S-6524
|
33,5
|
159
|
25,8
|
4,2
|
4
|
S-4727
|
31,7
|
177
|
25,1
|
4,5
|
5
|
Toshkent 6
|
31,9
|
169
|
24,6
|
4,5
|
5
|
An-Boyovut 2
|
31,8
|
171
|
25,1
|
4,3
|
5
|
Buxoro 6
|
32,5
|
167
|
25,5
|
4,0
|
5
|
Namangan 77
|
32,4
|
176
|
25,0
|
4,1
|
5
|
Xorazm 127
|
33,6
|
179
|
25,3
|
4,4
|
4
|
Omad
|
32,6
|
185
|
24,4
|
4,3
|
5
|
Oqqo’rg’on 2
|
32,6
|
167
|
25,4
|
4,1
|
5
|
SHaraf 75
|
32,7
|
157
|
24,5
|
4,5
|
5
|
Mexnat
|
32,1
|
172
|
24,6
|
4,4
|
5
|
Oqdaryo 6
|
34,0
|
178
|
25,1
|
–
|
5
|
1.4.1. Paxta va tolaning ba’zi fizik-mexanika xususiyatlari (G.I.Miroshnichenko ma’lumotlari bo’yicha)
Paxtaning zichligi gs– 1300 kg/m3 (toylangan tolaning zichligi 1500 kg/m3 ga teng deb qabul qilinadi), bo’sh uyulgan paxtaning zichligi ds g’o’zani selektsion naviga, sanoat naviga va uning terim usuliga bog’liq.
1.6-jadval
Bo’sh uyulgan paxtaning hajmiy zichligi
Fizik-mexanika xususiyatlari
|
Qo’lda terilgan paxta
|
Mashinada terilgan paxta, 1 nav
|
Inav
|
IInav
|
IIInav
|
Bo’sh uyulgan paxta hajmiy zichligi, kg/m3
G’ovakligi
G’ovaklik koeffitsienti
|
64
95,0
19,3
|
61
95,3
20,3
|
59
95,5
21,1
|
60
95,0
20,7
|
Paxtaning tabiiy uyulish burchagia= 450 ga teng, yon tomonlari cheklangan hajmda paxtaning siqilishi quyidagi ifoda bilan belgilanadi:
ds = mRn,
Bu yerda ds – uyulgan paxtaning hajmiy zichligi, kg/m3; R – nisbiy siqilish bosimi, N/m2; m – paxta namligiga bog’liq bo’lgan koeffitsient; n – g’o’za selektsion naviga bog’liq bo’lgan miqdor.
1.7-jadval
I nav paxta uchun «m» – koeffitsientini
«n» miqdoriga nisbatan bo’lgan ko’rsatkichlari
Namlik, foiz
|
m
|
n
|
3
5
6
7
8
9
10
|
21,8
22,4
22,7
22,8
22, 9
23,1
23,2
|
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
|
1.8-jadval
Paxta hajmiy zichligining (ds) siqishning
solishtirma bosimiga (R) qarab o’zgarishi
Nisbiy bosim, kN/m2
|
Uyulgan paxtaning hajmiy zichligi,
kg/m3
|
I nav
|
IV nav
|
1,27
4,7
11,0
17,2
23,5
29,7
|
105
149
188
214
240
252
|
100
132
165
187
208
218
|
Paxta massasidagi tashqi kuchlar ta’siri ostida siljishga bo’lgan qarshilik (t) paxtaga bo’lgan solishtirma bosim (R) va paxta tuzilish yopishqoqligi (S) ga bog’liq.
t= tg j. P+C
Bu yerda tg j – ichki sirg’anish koeffitsientiga (f)teng bo’lgan paxtaning ichki sirg’anish burchagi.
Tuzilish yopishqoqligi (S) solishtirma bosimning oshishi va paxtaning namligi pasayishi bilan ko’payadi.
1.9-jadval
1 nav paxtaning tuzilish yopishqoqligi (S)
ko’rsatkichlari
Paxtaning namligi,
foiz
|
Nisbiy bosim
kN/m2
(kgf/sm2)
|
Tuzilish yopishqoqligi
(S) kN/m2(kgf/sm2)
|
8,1
8,1
3,1
3,1
|
9,8(0,1)
29,4(0,3)
9,8(0,1)
29,4(0,3)
|
1,18(0,012)
2,16(0,022)
2,06(0,021)
2,84(0,029)
|
Solishtirma bosim R =9,8 – 29,4 kN/m2 (0,1-0,3 kgf/sm2) bo’lganda, burchak j = 24-26° ni tashkil etadi.
Paxtada yopishqoqlik koeffitsienti
;
Paxtaning siljish koeffitsienti (ichki ishqalanish)
¦= t/r= tg Y;
Bu yerda Y– paxtaning siljish burchagi f1=f+fs .
1.10-jadval
f1, f, fs koeffitsientlarining ko’rsatkichlari
Nisbiy bosim kN/m3
(kgf/sm2)
|
Paxtaning namligi, foiz
|
7-9
|
4-6
|
f1
|
f
|
fc
|
f1
|
f
|
fs
|
4,9 (0,05)
9,8-29,4 (0,1-0,3)
|
0,80
0,60
|
0,70
0,48
|
0,10
0,12
|
0,9
0,65
|
0,73
0,43
|
0,17
0,22
|
Paxtaning siljishga qarshilik tenglamasi
t= m1.en1ds ;
bu yerda: t – paxtaning siljishga qarshiligi N/m2 (paxtaning barcha selektsion va sanoat navlariga bir xil);
m1, n1– paxtaning namligiga qarab quyidagi jadvaldan tanlab olinadigan doimiy koeffitsientlar;
ds– erkin uyulgan paxtaning hajmiy zichligi, kg/m3;
e– natural lagorifmlar asosi.
1.11-jadval
«m1», «n1» koeffitsientlari ko’rsatkichlari
Paxtaning namligi,foiz
|
m1
|
n1
|
5
6
7
8
9
10
|
52,2
49,8
47,7
46,2
44,7
43,6
|
0,014
0,014
0,014
0,014
0,014
0,014
|
Paxtaning yon bosimi. Devorlar bilan cheklangan hajmda paxta zichlanayotganda tashqi kuch paxtani faqat zichlab qolmay, hajm devorlariga ham ta’sir ko’rsatadi.
Nisbiy yon bosimining ko’rsatkichlari (q) N/m2 larda o’lchanadi va quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:
q = K. P ;
bu yerda: R-nisbiy bosim, N/m2; K – paxta namligiga bog’liq bo’lgan yon bosim koeffitsienti.
Yon bosim koeffitsienti (K) paxtaning 1 sanoat navi uchun eng katta ko’rsatkichga ega. Nav pasayishi bilan koeffitsient (K) kamayadi, paxtaning V navi uchun koeffitsient (K) I nav koeffitsientining 85 foizini tashkil etadi.
1.12-jadval
Paxta yon bosimi koeffitsienti (K) miqdori
I nav paxtaning namligi, foiz
|
K
|
5
6
7
8
9
10
|
0,177
0,172
0,168
0,164
0,161
0,158
|
Uyulgan paxtaning hajmiy zichligi ds bilan paxtaning nisbiy yon bosimi q orasida bog’liqlik (N/m2) mavjud:
q = m2 yen2dc
Bu yerda – m2 va n2 g’o’za selektsion navi va paxtaning namligiga qarab olinadigan o’zgarmas koeffitsientlar: I sanoat navi uchun koeffitsient
n2 = 0,02 bo’lib, koeffitsient m2 namlikka qarab quyidagi jadvaldan olinadi.
1.13-jadval
m2koeffitsientining ko’rsatkichlari
Paxtaning namligi, foiz
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
m2
|
3,93
|
3,76
|
3,66
|
3,60
|
3,53
|
3,52
|
Paxtaning ishqalanishi. Amaliy hisoblashlar uchun tezlik 0,015-0,02 m/sbo’lganda turg’unlik ishqalanish koeffitsienti (Mn) va harakatdagi ishqalanish koeffitsienti (Mg) ni paxtaning Inavi uchun namlik 7-8 foiz bo’lganda qabul qilish tavsiya etiladi.
Turg’unlik va harakatdagi ishqalanish koeffitsientining qiymati paxtaning navi va nisbiy bosimidan tashqari uning selektsion navi va namligiga ham bog’liq. Paxtaning sanoat navi pasayishi bilan ishqalanish koeffitsienti qisman kamayadi.
1.14-jadval
Paxta uchun ishqalanish koeffitsientlari
(Mn va Mg) ning ko’rsatkichlari
Paxta harakat qilayotgan sirtning nomi
|
Nisbiy bosim kN/m2 (kgf/cm2) bo’lganda ishqalanish koeffitsientlari qiymati
|
0,098 (0,001)
|
0,49-2,45 (0,005-0,025)
|
4,9-9,8 (0,05-0,1)
|
Mn
|
Mg
|
Mn
|
Mg
|
Mn
|
Mg
|
Po’lat (prokat)
Transporter tasmasi:
Rezina qavatisiz
Rezina qavatli
G’isht:
pishgan
xom
Somon suvoq
|
0,80
0,90
0,86
0,87
0,80
0,82
|
0,70
0,78
0,72
0,81
0,73
0,71
|
0,55-0,50
0,80-0,65
0,47
0,80-0,77
0,73
0,75
|
0,55-0,45
0,75-0,50
0,45
0,76-0,75
0,68
0,71
|
0,4-0,45
0,55-0,50
0,45
0,77
0,70
0,70
|
0,39
0,50-0,40
0,44
0,73
0,68-0,64
0,68-0,64
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
