Zbekiston xalqaro islom akademiyasi islomshunoslik fakulteti

O’RTA OSIYOGA ARAB TILI KIRIB KELISHI

VA TARQALISHI
Turkiy tillarga, jumladan, o'zbek tiliga, ko'proq uning lug'at tarkibi boyishiga arab tili ham sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Mahalliy xalqlarning tillariga arab tilining ta'miri bevosita YIII asr boshlarida arablarning O'rta Osiyoni bosib olish, arab xalifaligi hukmronligining boshlanishi va bu yerdagi xalqlarning musulmonlikni, islom dinini qabul qilishi bilan bog'langan. Arab xalifaligining O'rta Osiyoni istilo qilishi bu yerdagi mahalliy xalqlarning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga katta putur yetkazdi, ular ko'p 10 asrlik madaniy boyliklari yemirib tashlandi, yozuvlari yo'q qilib yuborildi. O'rta Osiyo xalqlari Islom dini bilan birga arab yozuvini ham qabul qildilar. Arab tili esa mamlakatning ijtimoiy-madaniy hayotida asosiy o'rinni egallay boshladi. Arab tili faqat Islom dinini targ'ib qilish, islom falsafasi va aqidalariga doir g'oyalar, fikr va tushunchalarni ifodalash va diniy ibodat majburiyatlarini bajarish sohasidagina emas, balki davlat idora ishlarida, mamlakatning ilmiy-madaniy hayotida ham hukmron til sifatida qo'llanar edi. Arab tilining fan va adabiyotida keng ishlatilishga uning islom dini bilan birga va uning tili sifatida juda katta xududda tarqalishi va umumiy tilga aylanishi ham sabab bo'ldi. Bu tarixiy xodisalar mahalliy xalqlarning ijtimoiy-siyosiy hayoti va madaniyatiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu davrlarda diniy aqidalarni targ'ib qiluvchi, shuningdek turli fanlarga oid ilmiy asarlar aasosan arab tilida yozilar edi. Jumladan, O'rta Osiyo xalqlari orasidan yetishib chiqqan yirik olimlar – Al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy,Maxmud Qoshg'ariy kabilar o'z asarlarini ona tilida emas, balki arab tilida yozishga majbur bo'ldilar. Yuqorida ko'rsatilgan tarixiy jarayon natijasida mahalliy xalqlarning tillariga arab tilidan ko'plab so'z va iboralar qabul qilindi. Arab tilidan kirib kelgan yangi o'zlashtirmadan dastlabki paytlarda ko'proq islom bilan, diniy-axloqiy aqidalar bilan bog'liq tushunchalarni ifodalovchi so'zlardan iborat bo'lgan: hikmat, ummat, ro'zimashhar, hadis, oyat, qur'on haq, iymon, payg'ambar, lomakon, arvoh, bashorat, taqdir, qudrat, avliyo, xoliq, xidrat, ibodat, mo''min, musulmon arafot kabi. Bu kabi so'zlar bir tomondan, Qur'on va hadislar singari bevosita islom diniga doir kitoblarning tarjimalari, tavsiflar orqali mahalliy tillarga, jumladan o'zbek tiliga qabul qilindi. Ikkinchi tomondan esa, diniy mavzularga bag'ishlangan asarlarning (Yassaviy «Hikmat»lari, «Qissai Rabg'uziy» kabi) yaratilishi ham o'zbek tilidan arab tiliga xos chuz va iboralarning ko'payishiga olib keldi. Keyinroq esa adabiyot, fan va madaniyatning rivojlanishi bilan bog'liq ravishda adabiyot, amaliyot, maslahat, javob, ijodiy, madaniyat, imlo, abjad, idora, alifbo, bino, bo'z, vazifa, kitob, maktab, ilova, lug'at, iymon, mustaqil, masofa, nafaqa, raqam, vaqt, nizom, dune, vazn, ijobiy, luqma, zuxra, iroda, kamolot kabilar. Shuni eslatish kerakki, arab tilining O'rta Osiyo xalqlari tillariga, shu jumladan, o'zbek tiliga bo'lgan ta'siri asosan lug'at tarkibi bilan chegaralanadi. O'zbek tili leksikasiga arab arab tilidan kirib kelgan so'zlarning ko'pchiligini predmet ma'nosini, ayniqsa mavhum predmetini va belgi ma'nosini bildiruvchi iboralar tashkil qiladi. O'zbek tilining fonetik tuzilishi va grammatik qurilishiga esa arab tili sezilarli ta'sir ko'rsata olmadi. VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida imon, tinchlik, ahillik va xayrixohlik g´oyalariga tayangan islom dini paydo bo`lib, qisqa muddatda keng yoyildi. Bu dinning yoyuvchisi muqaddas Makkadagi quraysh qabilasidan bo`lgan Muhammad ibn Abdulloh (570—632) edi. Uning payg´ambar sifatidagi faoliyati 610- yildan boshlandi. U bir vaqtlar Hazrati Odam sig´ingan, Ibrohim alayhissalom iymon keltirgan islom dinini yangiladi. Unga yangi ruh,yangi mazmun berdi. Ayniqsa, 622- yilda Muhammad alayhissalom o`z tarafdorlari bilan Makkadan Madinaga hijrat etgandan keyin adolatli bu g´oyalar katta kuch-qudrat kasb etdi. Hijrat musulmonlarning hijriy yilini boshlab berdi. 630- yilda Makka musulmonlarning ustunligini tan oldi.
Muhammad alayhissalom rasululloh — Allohning elchisi sifatida e'tirof etildi. Payg´ambarimiz vafot etganlaridan so`ng haq dinni qabul qilganlar yagona xalifalikka birlashdilar. Uni boshqaruvchi kishi esa „xalifatu rasululloh" (Alloh elchisining o`rinbosari) deb atala boshlandi. Xalifalik hududlari qisqa vaqt ichida Ispaniyadan buyuk Xitoy devorigacha yoyildi. Muhammad alayhissalomdan so`ng xalifalikni Abu Bakr (632-634), Umar (634-644), Usmon (644-656), Ali (656-661) boshqardilar. Milodning VII asri oxiri VIII asri boshlarida qadim Turkistonga islom dini kirib kela boshladi. Arablar O`rta Osiyoga siyosiy va harbiy yo`l bilan kirib keldilar. Bunga qarshi o`z vaqtida Gurek, Divashtich, Sharik, Muqanna qo`zg´olonlari bo`lib o`tdi. Arablar Turkistonda shu vaqtgacha mavjud bo`lgan madaniyat va ilm-fan ildizlarni qo`porib tashladilar. Biroq, shu bilan birga, insonni komillikka yetaklovchi Islom dinini olib kirdilar. Turkiy xalqlarning ko`pchiligi musulmonchilikni qabul qildilar. Bu hodisa ajdodlarimizning ijtimoiy-siyosiy hayotidagina emas, madaniy va ma'naviy hayotida ham muhim ahamiyat kasb etdi. 8-12 asrlar davri. tarixida arab tili  birlashishi, standartlashuvi, adabiy va yozma janrlar va uslublarning rivojlanishi, klassik she'riyat, badiiy va ilmiy nasrning rivojlanishi bilan ajralib turadi. Yaqin va O'rta Sharqda arab tili adabiyot va fanning xalqaro tiliga aylanib bormoqda. Ularda O'rta asrlarning eng yirik olimlari o'zlarining asarlarini yaratmoqdalar: al-Forobiy (870-950) Tupkistondan, Avitsena (Ibn Sino, 980-1037) dastlab Buxorodan, al-Beruniy (973-c. 1050) Xorazmdan, Averroesdan (Ibn Rushd, 1126-1198), Andalusiyada tug'ilgan.
Rivojlanish va modernizatsiyaning keyingi davri arab tili bo'ldi 18-19 asrlar chegarasiArab Sharqining G'arb bilan iqtisodiy aloqalari kuchaygan paytda. Bosmaxonaning rivojlanishi, matbuotning paydo bo'lishi va shunga mos ravishda jurnalistikaning yangi janrlari, yangi badiiy adabiyot, dramaturgiya va she'riyat paydo bo'lishi taraqqiyotning muhim omiliga aylanmoqda. arab tili va uni ijtimoiy, madaniy va ilmiy hayotning yangi talablariga moslashtirish. 20-asrda yangi ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiyalarning rivojlanishi keyingi modernizatsiya qilishga yordam beradi arab tili.
Zamonaviy davr G'arbiy Evropa texnik terminologiyasining arab lug'atiga faol kirib borishi bilan tavsiflanadi. Ko'plab mamlakatlarda arab tili akademiyalarining puristik faoliyatiga qaramay, zamonaviy arab yangi xalqaro ilmiy-texnik atamalar kirib bordi, matbuot va ommaviy axborot vositalariga xos bo'lgan standart iboralar va burilish izlari izlari paydo bo'ldi.
Zamonaviy so'zlashuvchi arabcha Lingvistik nuqtai nazardan aslida alohida tillar bo'lgan 5 ta dialekt guruhiga bo'linadi:
Mag'rib tillari guruhi (bular Misrning g'arbiy qismida: g'arbdan sharqqa: Mavritaniya, G'arbiy Sahara, Marokash, Jazoir, Tunis, Liviya. Al-Mag'rib arab tilidan tarjima qilinganida “quyosh botadigan mamlakat” yoki “G'arb” degan ma'nolarni anglatadi).
Misr-Sudan lahjalari guruhi;
Syro-Mesopotamiya lahjalari guruhi;
Arab lahjalari guruhi;
O'rta Osiyo lahjalari guruhi;
Birinchisi g'arbiy guruhga, qolganlari arab tillari / lahjalarining sharqiy guruhiga tegishli.
Ammo "tushunchalari" og'zaki arabcha"(PARADISE) mavjud emas, lekin" Arab adabiy tili "tushunchasidan foydalaning ( ALA) ALA aloqa va yozish tilidir, radio va televidenie orqali eshittirishlar olib boriladi, gazetalar nashr etiladi, kitoblar chop etiladi (Tunis, Marokash va Jazoirda, frantsuz tilida, shuningdek), bu ziyolilarning tili. Usiz madaniyatli arab jamiyatini tasavvur qilib bo'lmaydi. Ko'pincha turli mamlakatlardan kelgan arablar bir-birlari bilan suhbatda tushunmovchilikka yo'l qo'ymaslik uchun ALA-ga borishadi. ALA grammatikasi formulalarga asoslangan. Ba'zi bir sa'y-harakatlar bilan arab yozuvini o'rganish mumkin, va ALA grammatikasi ko'pgina G'arb tillariga qaraganda sodda va mantiqiydir, ayniqsa Fin-Fin tillari oilasi: Fin, Venger). O'qish asosiy afzallik ekanligini bilishingiz kerak ALA Bu har qanday arab davlatida tushunarli ekanligidadir. Qaysi arab davlatida bo'lmasligingizni har doim tushuntirib bera olasiz. ALA yoki arab tilining har qanday dialektiga ega bo'lgan kishi ona tilida so'zlashuvchilarga katta hurmat bilan qaraydi. ALA ideal shaklda deyarli uyda yoki oilada, do'stlar o'rtasida yoki norasmiy vaziyatlarda nutqda ishlatilmaydi; bu maydon deyarli faqat mahalliy lahjaga tegishli. ALA asosan yozma til bo'lib qoladi, og'zaki nutqda uning variantini ko'rib chiqish mumkin Suhbatdosh standart arab (PARADISE) (arabcha ismlardan biri عاmyة الlmثqfyn ʻammiyat al- "makkaqqafin apt." Ma'lumotli lahjalar "). Atamaning o'zi arabshunoslikda hali aniqlanmagan. Bu xilma-xillik ba'zi mahalliy lahjalarning elementlari bo'lgan ALAning grammatik jihatdan soddalashtirilgan versiyasidir. Fors ko'rfazi va Lavantan mamlakatlarida keng tarqalgan (Levant tillari laqablari ALAga juda yaqin), lekin ba'zida ma'lumotli misrliklar va Magreb aholisining nutqi ham shunday deyiladi. Tomoshabinlar e'tiboriga olgan holda ba'zi bir maxsus radio dasturlari, televidenie, kinematografiya PARADISE-ga aylanadi.
Madaniy va tarixiy ta'sir arab tili Osiyo va Afrikaning ko'plab tillarida uchraydi. Islom dinining yoyilishi va ALAning yuqori madaniy holati bunga yordam berdi.
VII asr o'rtalariga kelib xalifalik e'tibori O'rta Osiyo yerlarini bosib olishga qaratiladi. 651— yilda arablar jangsiz Marv shahrini egallaydilar, so'ngra Amudaryogacha bo'lgan hududlar istilo qilinadi. Arablar bu hududlarni Xuroson deb ataydilar. Bu viloyat Arab xalifasi tomonidan tayinlanadigan noib orqali boshqariladi. Noib qarorgohi Marvda joylashgan edi. Arablar Amudaryodan shimoldagi boy viloyatlarni istilo etishga tayyorgarlik ko'radilar. Bu yerlarni arablar Movarounnahr, ya'ni daryoning narigi tomoni deb ataganlar. Vatanimiz sarhadlarida arablar istilosi jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilganligini ta'kidlab o'tmoq joizdir. Uning birinchi bosqichi -VII asrning ikkinchi yarmiga to'g'ri keladi. Bu davrda ayrim arab lashkarboshilari qo'shini Amudaryo atrofidagi hududlarga bir necha bor hujumlar uyushtirib, bu yerlarning boyliklarini talab, ma'lum o'ljalarni qo'lga kiritib, ortga qaytganligini kuzatish mumkin. Bundan ko'zda tutilgan asosiy maqsad - bu hududlarni yaqin kelajakda bosib olishga tayyorgarlik ko'rish edi. Masalan, arab lashkarboshilari Ziyod ibn Abu So'fiyonning 654—yilda Maymurg'ga, 667— yilda Chag'oniyonga, 673—yilda uning o'g'li Ubaydulla ibn Ziyodning Amudan o'tib Poykand, Romiton yerlarini egallashi, so'ngra Buxoro hukmdorini yengib, o'z foydasiga sulh tuzib, katta xazina, boyliklarni qo'lga kiritishi va nihoyat, 675-676— yillarda Said ibn Usmonning yangidan Buxoro va Samarqand tomon qo'shin tortib kelishi va mahalliy hukmdorlarni yengib, katta boylik va ko'p sonli asirlar bilan Arabistonga qaytib ketishi - bular O'rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi dastlabki urinishlar edi. O'lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi VIII asrning birinchi choragiga to'g'ri keladi. Xususan, 704—yilda Qutayba ibn Muslimning Xuroson noibi etib tayinlanishi bilan uning zimmasiga butun O'rta Osiyo hududlarini uzil-k`esiJ bosib olish vazifasi yuklanadi. Qutayba 707—yilda Amudaryodan o'tib Poykandni egallash sari harakatlanadi. Arablar mahalliy xalq qarshiligini yengib shaharni qo'iga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. Kesh, Nasaf ham og'ir janglar bilan fath etiladi. 710—yilda Qutayba mahalliy hukmdor-larning o'zaro kelishuvi va ittifoqiga izn bermay, So'g'dning bosh shahri - Samarqandni bosib olishga tayyorgarlik ko'radi. Shu orada Xorazm shohi Chag'on o'z ukasi Nurzod boshchiligida ko'tarilgan xalq qo'zg'olonidan qo'rqib, 711—yilda yordam so'rab Qutaybaga murojaat qiladi. Qutayba qulay vaziyatdan foydalanib Xorazmga yurish boshlaydi. Nurzod tormor qilinadi va o'Idiriladi. Biroq Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o'z mustaqilligini yo'qotib, xalifalikka tobe bo'Iib, uning bojdoriga aylanadi. Chag'onning qo'shini Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur etiladi.
712—yilda Qutayba Samarqandga hujum qiladi. Bu paytda Samarqand hukmdori G'urak edi. G'urak arab qo'shinlariga qarshi jang qiladi, ammo kuchlar teng bo'lmaganligi sababli yengiladi. Qutayba bilan G*urak (709-738) o'rtasida tuzilgan Shartnomaga binoan u arablarga bir yo'la 2 ming, yiliga esa 200 ming dirxam hisobiga boj to'lash, 30 ming baquvvat yigitlarni qul o'rnida berishi ko'zda tutilgan edi. Buning ustiga Samarqandning eng gavjum mavzesi - Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turarjoy sifatida beriladi. Uning tub aholisi esa o'z joyidan mahrum etiladi. Arab qo'shini 713—yilda Sirdaryo orqali yurish boshlab O'rta Osiyoning sharqiy hududlarini egallashga kirishadi. Qutayba shu yurishi davomida Choch viloyati, Farg'ona vodiysini egallaydi, ko'p o'tmay o'lkaning boshqa hududlari ham birin-ketin ishg'ol qilinadi. Shu tariqa, qirg'inbarot janglar oqibatida arablar Movarounnahr deb nom bergan Vatanimiz hududlari bosib olindi. Bosib olingan hamma viloyatlarga arablardan amirlar tayinlandi.
Mashriq deb nomlangan Sharqiy O'rta Osiyo mintaqasi Iroq Respublikasi, Iordaniya Qirolligi, Suriya, Liviya kabi va faqat Falastin muxtoriyati maqomiga ega bo'lgan Arab Sharqiy davlatlarini o'z ichiga oladi. Mashrik - Isroil davlati XX asrning qirqinchi yillari oxirida tashkil topgandan beri arab dunyosidagi eng notinch, deyarli doimiy urushayotgan hudud bo'lib qoldi. Yigirma nchi asr davomida bu erda arab-Isroil urushlari va nizolar doimiy ravishda bo'lib turdi. Sharqiy O'rta er dengizining Iroq, Iordaniya va Falastin kabi davlatlari to'g'risida ko'proq to'xtalib o'tamiz.