Zbekiston xalqaro islom akademiyasi islom iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar fakulteti

Mavzuning dolzarbligi. Rivojlanishda davom etayotgan bu zamonda rivojlanish sabablaridan biri – iqtisodiy tarmoqning faoliyatini to’g’ri tarzda hayotga tadbiq etilganidir. Bu charxpalak misol to’g’ri aylansa, u shu suvdan ichadigan aholini ehtiyoji uchun harakat qiladi. Lekin shu to’g’ri aylanib turgan charxpalakning yo’nalishini o’zgartirib, undan chiqadigan suvni o’zining yeri orqali boshqalarga yo’naltirish bilan o’z foydasini ko’zlaydigan insonlar doimo topiladi. An’anaviy iqtisodiyotda bu holat monopoliya deb atalib, bu tarmoq jamiyatda bo’ladigan sof raqobatni faoliyatini cheklaydi. Buning natijasida jamiyatda iqrisodiy inqirozlar vujudga kelishi mumkin. Chunki monopol bo’lib olgan korxona yoki shaxs o’zi ishlab chiqaradigan mahsulotning bozordagi narxini bemalol boshqara oladi. Lekin narx jamiyatdagi insonlar tomonidan, ularning ijtimoiy ahvoli yuzasidan kelib chiqqan holda qoyilishi zarur. Shundagina jamiyat yuksalishga yuz tutadi.

Islom iqtisodining asosiy tayanchlaridan biri o’zaro tenglik bo’lganligi uchun, bu bozor monopoliyaga qarshi chiqib, o’rtadagi raqobatni sof, halol bo’lishini taqozo qiladi. Hozirgi kunda bozor iqtisodida shariat shartlari buzilgan holda, islom iqtisodiga zid ravishda savdo bo’layoyotganligi ko’zga tashlanib qoladi. So’ngi paytlarda insonlar o’z ehtiyoji yo’lida qing’ir yo’llar orqali o’z mablag’larini oshirmoqchi bo’lmoqdalar. Va bu jarayon mobaynida bozorda yolg’iz bir qo’l bo’lib olishni istamoqdalar. Islom iqtisodini asosiy maqsadi esa foyda olish emas, balki inson hayotining ma’naviy, ruhiy va ahloqiy jihatlari bilan uyg’unligda olib qaralishi lozimligini uqtiradi. Islom iqtisodi bu raqobatni shariat asosida bo’lishini maqullaydi. Va o’z navbatida monopoliyani ham qoralaydi. Lekin ming afsuski hatto islom iqtisodchiligida ham monopoliya singari bir atama mavjud bo’lib, uning nomi ehtikordir. Bu jarayon hatto islom iqtisodi rivojlangan paytda ham faoliyatini yuritgan. Buunga sabab insonlarning foyda orqasidan quvishidir. Bu faoliyati ehtikor ekanligini bilmasdan savdogarlik faoliyatini yuritayotganlar ham bor. Termiziy¹ rivoyatiga ko’ra: “Rostgo’y, omonatli tojir nabiiylar, siddiqlar va shahidlar bilan birgadir”. Shu rivoyatga to’xtaladigan bo’lsak, tojirlar – savdogarlardir. Halol, pok savdogar bo’lish orqali bunday sharafga sazovar bo’lish – ma’suliyatli, va o’z o’rnida mushkul vazifadir. Bunday maqomga erishish uchun xarom ishlardan biri ehtikorga qo’l urmasligi kerak. Shariat qoidalari buzilib turgan bunday paytda, islom iqtisodida raqobatni standartlashtirish, monopoliyani esa oldini olish hozirgi kunda dolzarb muammolardan biri bo’lib kelmoqda.