Ўзбекистон тарихи хрестоматия

Калтаминор тарихий-маданий жамоаси
. Ўрта Осиё, хусусан, Икки 
дарё оралиғи ҳудудларида кенг тарқалган овчи ва балиқчи жамоалари 
маданияти ҳисобланган Калтаминор маданияти нафақат Амударё қуйи оқими, 
балки Оқчадарё ҳавзаси, Қизилқумнинг ички ҳудудлари (Лавлакан), Қуйи 
Зарафшон қадимий ўзанлари (Мохандарё, Хўжайли-жанубий; Эчкилисой, 
Оёқагитма, Дарёсой – шимолий, Чорбақти – ўрта ўзан) ҳамда Қуйи Амударё сўл 
соҳили Ўзбой, Сариқамиш, шунингдек, Устюрт, шимоли-шарқий Оролбўйи, 
Жанубий Қозоғистон ҳудудларига ҳам тарқалганлиги сўнгги йиллардаги 
археологик тадқиқотлар туфайли аниқланди
1
. Хусусан, 1939 йили С.П.Толстов 
томонидан Амударё қуйи оқими бўйлаб Оқчадарё ҳавзасида Жонбос-4 
ёдгорлигининг очилиши билан бу маданиятнинг ўрганилиши бошланган эди
2
. 
Кейинчалик шимоли-шарқий Оролбўйи, Оқчадарёда тадқиқот ишлари давом 
эттирилиб, Калтаминор маданиятига доир 100 дан ортиқ ёдгорликлар 
аниқланган ва тадқиқ этилган
3
. 
1965 йилдан эътиборан Калтаминор маданияти мажмуасига кирувчи 
ёдгорликларни ўрганишда янги босқич бошланди ва 1965-1972, 1975, 1978 
йиллар мобайнида комплекс тадқиқот ишлари Қизилқум ички ҳудудларида олиб 
борилди
4
. Калтаминор жамоаларига тегишли қабрлар, Тумек-Кичикжик 
ёдгорлиги, 1976 йили Толстов ёдгорлиги топиб ўрганилган
5
. Шунингдек, 
Букантов тизмасидан кўплаб қоятош расмларининг тадқиқ этилиши ҳам 
аҳамиятлидир
6
. 
Ҳозирги кунда Қуйи Зарафшоннинг 3 та қадимий ўзани бўлганлиги 
аниқланган: 1) Шимолий – Эчкилисой, Оёқагитма, Дарёсой; 2) Жанубий –
Мохандарё, Хўжайли; 3) Ўрта – шимолий ва жанубий ўзанлар оралиғида 
нисбатан қадимийроқ – Чорбақти воҳаси. Бу қадимий ўзанларнинг неолит даври 
моддий маданиятини ўрганишда Ўзбекистон археологик экспедицияси отряди, 
Мохандарё Хоразм археологик экспедицияси Қизилқум отряди, ТошМУ 
геоморфологик отряди, Самарқанд Давлат университети Қуйи Зарафшон 
археологик экспедициялари тадқиқотлари натижалари муҳим бўлди
7
. Хусусан, 
Чорбақти воҳасида янгимезолит, неолит ёдгорликлари очилиб, воҳанинг 
ибтидоий давр маданиятини ўрганиш нақадар истиқболли эканлигини 
кўрсатди
8
. 
1
Виноградов. Древние охотники.Б. 172.
2
Толстов. Древний Хорезм; Толстов. По следам.
3
Толстов. По древним дельтам; Виноградов. Неолитические памятники.
4
Виноградов, Мамедов. Первобытный Лявлякан.
5
Виноградов, Итина, Яблонский; Виноградов. 
Древние охотники
.
6
Оськин.
7
Гулямов, Аскаров, Исламов; Виноградов, Мамедов. Комплексные; Джуракулов, Мамедов. Работы.
8
Холматов. Новые; Холматов.Мезолит.

---

41 
Зикр этилган тадқиқотлар асосида геологик, геоморфологик, 
палеоботаник, тўртламчи давр стратиграфияси юзасидан ҳам кенг маълумотлар 
тўпланганки, бу археологик манбалар билан уйғунлашган ҳолда нафақат 
жануби-ғарбий Қизилқум неолит жамоалари моддий маданияти, балки бу 
минтақанинг бир неча минг йилликлар давомида иқлимий-ландшафт 
муҳитининг асосий параметрлари, тараққиёти динамикасини ҳам тиклаш 
имкониятини берди
1
. Калтаминор тарихий-маданий мажмуаси таркибида 
маҳаллий хусусиятга эга қуйидаги маданиятлар ажратилган: 1. Калтаминор ёки 
Оқчадарё; 2. Лавлакан (ички Қизилқум); 3. Қуйи Зарафшон (қадимий ўзанлари 
ва унга ёндош ҳудудлар). 
Калтаминор тарихий-маданий жамоаларининг асосий таянч, маданий 
қатламлари бузилмай сақланган ёдгорликларига Жонбос-4, Толстов, Учаши 131, 
Лавлакан-26, Дорбазақир 1,2, каби ёдгорликлар киради (мавжуд мингдан ортиқ 
ёдгорликларда, афсуски, маданий қатламлар сақланиб қолмаган).