Ўзбекистон тарихи хрестоматия

 
IX. Эроннинг араблар томонидан истило этилиши ва Сосонийлар 
давлатининг қулаши муносабати билан эфталитлар (кушонлар) ҳақида 
охирги эслатма
Себеос. XLVI боб.
Исмоилийларнинг
2
 форслар билан уруши, Язкертнинг ўлими ва Сосонийлар 
сулоласининг тугаши...
3
 
“Форс шоҳи Язкертнинг
4
20-йили ўз отасининг исми билан Константин 
деб аталган император Костаснинг 11-йили ва исмоилийлар ҳукмронлигининг 
19-йили, Форсий ўлкада ва Хужастонда жойлашган исмоилийлар қўшини 
шарққа, Паҳлав деб аталган мамлакатга, яъни форс шоҳи Язкерт, партаваликлар 
мамлакатига юриш бошлади. Язкерт улардан қочди, лекин қутула олмади, чунки 
улар унинг кетидан қувиб бордилар ва кушонлар чегарасига яқин жойда унга 
етдилар ва бутун қўшинини қириб ташладилар. У ўзи ўшаўлкалардан 
унгаёрдамга келган теталияликлар қўшини томон қочиб қутулди. Мен юқорида 
ҳукмдорлари ҳам қабул қилган.
1
Себеос ўзи тасвирлаётган ҳодисаларнинг нафақат замондоши, балки гувоҳи ҳам бўлган. Бу парчада шу нарсага 
аҳамият бериш керакки, муаллиф Смбатнинг биринчи юриши ҳақида гапирар экан, кушонлар ўлкаси, қушон 
қўшини ва кушон ҳукмдорлари ҳақида сўзлайди. Иккинчи юришда эса Смбат “кушон халқи ва эфталитлар 
ҳукмдорига” қарши боради. К.В.Тревер Себеоснинг маълумотига асосланиб, қуйидаги хулосага келади: “кушонлар 
ўлкаси”, “кушонлар салтанати”, “кушонлар ҳукмдори” деган атамалар нафақат V асрда, эфталитлар ҳумдорлиги 
даврида, балки Себеос даврида,яъни VII асрда ҳам сақланган. Қуйидаги “Кушонлар шоҳининг тўқилган бахл 
дубулғаси” деган кўрсатма ҳам қизиқиш уйғотади, у тангачали дубулға кийган тохарлардан фарқли ўлароқ (қар.: 
Тревер. Кушаны. Б. 143) суғд отлиқларини эслатади (Муғ қалқонида ва Панжикент расмпарида).
2
Арабларнинг.
3
История епископа Себеоса. Б. 116.
4
Йазкерт –Сосоний шоҳ Яздигирд III (632-651).

---

351 
эслатган мидияликлар князи эса ўз ҳукмдори ҳузурига шарқ томон жўнади, 
аммо сўнгра қарши чиқиб, бир ерда мустаҳкам жойлашиб олди, исмоилийлардан 
ваъда олди ва исмоилийларга хизмат қилиш учун саҳрога кетди. Теталияликлар 
қўшинлари эса 20 йил ҳукмронлик қилган Язкертни ушлаб олдилар ва 
ўлдирдилар. Ва шундай қилиб, ҳукмронлиги 542 йил давом этган форслар 
давлати ва Сосонийлар сулоласи якунини топди”.