Ўзбекистон тарихи хрестоматия

 
ПЛУТАРХ 
Қадимги юнон ёзувчиси, тарихчиси ва файласуфи Плутарх милодий 46 
йил атрофида туғилиб, 127 йил атрофларида вафот этган. У Афинада таҳсил 
олган, кейинчалик у ернинг фахрий фуқароси унвони билан тақдирланган. 
Носиҳ – файласуф сифатида платонизм ғоялари тарғиботчиси бўлган, эски 
(полис) Юнонистон ҳаёти ва руҳини идеаллаштирган. Плутарх ўз нуқтаи 
назарича намунали бўлган ўтмиш арбобларининг таржимаи ҳолларига 
бағишланган биографик асарлар туркумини (“Параллель таржимаи ҳоллар”ни) 
яратди. Искандар Зулқарнайн билан параллель равишда Юлий Цезар 
таърифланган
4
. 
Флавий Аррианнинг “Искандар юриши” асарига нисбатан Плутархнинг 
Искандар ҳақидаги асарининг аҳамияти камроқдир. Аниқ ва ҳақиқий 
фактларнинг даражаси ва ҳажми бўйича у маълум аҳамиятга эга бўлган 
ёрдамчи қўлланмагина, холос. Бу табиий. Арриан Искандар Зулқарнайн ҳақида 
тарихий анъана бўйича ҳикоя қилиш тарафдори бўлиб, Искандар хатлари, 
сарой кундалиги, юриш қатнашчиларининг асарлари (Птолемей Лаг, 
Аристобул) ва бошқа манбалардан фойдаланган ҳолда энг аниқ маълумотларни 
йиғишга интилган. Плутарх эса адабий анъана тарафдори сифатида 
гавдаланади. “Биз тарихни эмас, таржимаи ҳолни ёзамиз”, – дейди у. Уни, 
аввало, Искандарнинг шахси қизиқтирган. Ушбу жиҳатдан у афсоналар, 
латифалар каби манбалардаги маълумотга, гарчи уларнинг кўпларига танқидий 
ёндашса-да, бепарво қарамайди, тўқимани ҳақиқатдан ажратишга ҳаракат 
қилади. Бошқача айтганда, Плутарх Искандарнинг ўта идеаллаштирилган, 
ўзига хос олийжаноб шуҳратпараст, эстет, файласуф ва сиёсатчи сифатидаги 
адабий-бадиий сиймосини яратади. Уни шахсиятидаги салбий жиҳатлари 
бадахлоқ ва ҳар қандай қабиҳликка тайёр одамларнинг ҳаракатларига 
мажбурий жавоб тариқасида тасвирлайди. Шу билан бирга, Плутархга кўра, 
1
Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, бу ерда Тигран эмас, Митридатнинг номи тилга олиниши керак.
2
Кўпчилик олимлар Помпей Трогнинг токарларида (тохарларида) хитой хроникаларидаги юежиларни ёки юежи 
қабилаларидан бирини кўрадилар.
3
Тахмин қилинишича, тўғри номланиши “сакарауклар” (“сакаравакалар” – “тез юрар саклар”дан). Страбонда 
“сакараулалар” сифатида эслатиладилар (қиёсланг: Литвинский. Саки.Б.92-93); Э.А.Грантовский “сарауклар” 
этноними этимологик жиҳатдан “оқ (оч) саклар” атамаси билан боғлиқ, деб тахмин қилади (Грантовский. Б. 79). 
Умуман олганда, “Пролог”нинг ушбу қисми тадқиқотчнларнинг катта эътиборини ўзига жалб қилади. Унда, 
афтидан, Юнон-Бахтария давлатини ағдарган қабилалар ўртасидаги қандайдир ўзаро тўқнашувлар акс эттирилган, 
улардан бири кушанларни бўйсундирган кўринади. Бир қатор тадқиқотчилар Помпей Трог матнида “Asiani” ўрнига 
“Cusani” (кушоилар) деб ўқишни таклиф қилдилар. Бу жуда муҳим бўлар эди, аммо айни ассиялар, асианлар 
Страбонда ҳам эслатилади (қиёсланг: Массон, Ромодин. Б. 155).
4
Батафсилроқ қар.: Аверинцев.

---

241 
агар Искандарнинг ғазаб жазавалари ва ўзини худо ўғли деб аташгача чексиз 
такаббурлиги бўлмаганда, унинг буюклиги янада юксакроқ бўла олар эди. 
Шундай бўлса ҳам, Плутарх асари Искандар Зулқарнайн ҳақидаги антик 
адабиётнинг ажралмас қисмидир. Танқидий ёндашилса, у Искандар Шарққа 
қилган юришлар ҳақидаги тасаввурларимизни тўлдиради
1
.