Ўзбекистон тарихи хрестоматия

Ўзбекистонда қоятош расмлари
Илк санъатнинг пайдо бўлиши тўғрисидаги дастлабки фикрлар 
фанда XIX аср охири-XX аср бошларида пайдо бўлди. Айнан шу даврда 
Франция ва Испания ҳудудларида ғорлардан қадимги тош, яъни палеолит 
даврига оид рангли расмлар топилган эди. Бу расмлар кишиларда жуда 
катта қизиқиш уйғотди. Олимлар уларнинг илк санъат намуналари 
эканлигини исботлаб бера бошлаганларидан сўнг уларга бўлган қизиқиш 
янада ошди ва дунёнинг бошқа жойларида ҳам худди шундай расмлар 
борлиги маълум бўла бошлади. Лекин улар ғор расмларидан фарқли 
ўлароқ очиқ ҳаводаги тоғ қоятошларига қаттиқ буюмлар ёрдамида уриб 
чўкичланган суратлар бўлиб, фанда улар петроглифлар деб атала 
бошланди. 
Ўзбекистон 
ҳам 
шундай 
санъат 
обидаларига 
бой. 
Республикамизнинг тоғолди ва тоғли жойларида бундай қоятош 
ёдгорликлари кенг тарқалган. Улар тоғ тошларига ишланган одам, ҳайвон, 
қурол-яроқ, уй-рўзгор, кийим-бош ва бошқа буюмларнинг тасвирлари 
бўлиб, қадимги санъатни, унинг тарихини ўрганишда алоҳида ўрин 
1
Виноградов. Древние охотники.Б. 172-177; Итина.
2
Виноградов, Мамедов. Первобытный Лявлякан. Б. 225-228.
3
Гулямов, Аскаров, Исламов. Б. 160-170.
4
Джуракулов, Мамедов. Геология. Б. 122-123.

---

54 
эгаллайди. Қоятош расмлари қадимги одамларнинг урф-одатлари, ҳис-
туйғуларини ўрганишда тошга битилган ажойиб йилнома, йирик архив 
материаллари сифатида қимматли археологик ёдгорлик ва тарихий манба 
ҳисобланади. 
Республикамизнинг тоғли туманларидан ҳозирги кунга қадар 146 
дан ортиқ қадимий қоятош суратлари бўлган жойлар топилган. Улар 
ишланиш хусусиятларига кўра икки гуруҳга бўлинади. Биринчи хил 
расмлар табиий бўёқангоб (охра) билан чизиб ишланган рангли 
суратлардир. Бундай расмлар республикамиз ҳудудида жуда кам учрайди. 
Иккинчи хил расмлар петроглифларбўлиб, улар тош, темир, пўлат ёки 
бошқа хилдаги қаттиқ буюмлар ёрдамида уриб чўкичлаш, чизиш, тирнаш 
ва ишқалаш воситасида ишланган. Уларнинг энг қадимгилари мезолит –
ўрта тош даврида, қолганлари эса кейинги даврларда чизилганлиги 
исботланган. 
Республикамиз ҳудудларидан топилган қоятош суратлари дунёнинг 
бошқа жойларидан топилган шу каби ёдгорликлар орасида алоҳида ўрин 
эгаллайди. Уларнинг ҳаммаси ўз даврининг маҳсули бўлиб, бир-биридан 
ҳеч қолишмайди. Лекин бугунги кунда уларнинг энг машҳурлари 
Зараутсой, Сармишсой, Суратисой, Қорақиясой, Хўжакент, Сойхонсой, 
Янгиариқсой, Варзик, Тусинсой, Бургансой, Оқсоқолотасой, Букантов ва 
бошқалар ҳисобланади. Бу ноёб қоятош суратлари ўзининг мазмуни, 
мавзуси, услуб хусусиятлари ва тузилиши жиҳатидан ранг-баранг бўлиб, 
дунёда машҳур бўлган Франция, Испания, Италия, Саҳройи Кабир, Сибирь 
ва бошқа жойлардаги қоятошларга, ўнгир, ғор деворларига ишланган 
қоятош расмларидан қолишмайди. 
Қимматли археологик ёдгорлик ва тарихий манба ҳисобланадиган, 
Республикамизнинг тоғли ва тоғолди туманларида кенг тарқалган қоятош 
ёдгорликларини ўрганиш келгусида мутахассислар олдида турган энг 
муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.