Ўзбекистон тарихи хрестоматия

88-боб. Ғарбий мамлакатлар (Шиюй). 
РУЗИЕ (ЮЭЧЖИ)ЛАР ҲАҚИДА
 
“.../3825(1315)/15а/ Дай Рузие давлати (Да Юэчжи-гуо 
大月氏國
)нинг 
маркази Балх (Ланчжи-чэнг
藍氏城
)дир
1
. [Ушбу давлатнинг] ғарбий томони 
Ансиек давлати (замонавий ўқилиши Анши-гуо 
安息国
) билан чегарадош. 
Шарққа қараб 49 кун юриб, оқсоқол (
長史
) маҳкамасига бориш учун 6537 
ли
(3765.312 км), [Хитой пойтахти] Лоянггача эса 16370 
ли
(9429.12 км) йўл 
юриш керак. [Мамлакатнинг] аҳолиси 100 минг, армияси 40 минг кишидан 
иборат. Дастлаб рузие (юэчжи)лар ҳунлардан мағлуб бўлиб, Бақтрияга (Дашя 
大夏
) кўчиб келган эди. Шундан кейи улар ушбу мамлакатни Вохон (Shiu-
mi
休密
), Сиёмака (Shuang-mi
雙靡
), Кушон (Gui-shuang 
貴霜
), Парвон (Shi-
dun 
肸顿
), Думий (Du-mi 
都密
)лардан иборат 5 та ябғуликка бўлишган. 100 
йил ўтгандан кейин Кушон ёбғулигининг бошлиғи Куджула Кадфиз (Кива-
дзиеу-киак/замонавий ўқилиши Цюцзюцюе 
丘就却
) қолган 4 та ябғуликни 
йўқ қилиб, ўзини /3825(1315)/15б/ подшоҳ (ванг) деб эълон қилди. [Шу 
асосда ташкил қилган] давлатини Кушон (
貴霜
) деб атади. [Кушон] подшоҳи 
Парфия (Анши) ва Кобул (Гаофу
高附
) ерларини эгаллади. Сўнг Пуда (Pu-da 
濮逹
) ва Кашмир (Ji-bin
罽賔
) каби жойларни қўлга олди. Ушбу давлат 
[ҳукмдори] Куджула Кадфис 80 ёшдан ошиб вафот этди. Унинг ўрнини ўғли 
Вима Кадфис (Жюйгаочжэн
閰膏珍
) эгаллади. У Ҳиндистон (Тянчжу) 
[давлатини]ни йўқ қилиб, [унинг ерларини] қайтадан эгаллаб олди ва у ерни 
назорат қилиш учун бир нафар ҳарбий қўмондон тайинлади. Шундан кейин 
рузиелар ривожланиб, ҳаммадан кучли бўлиб кетди. Атрофдаги мамлакатлар 
аҳли уни [Вима Кадфисни] Кушон подшохи (
貴霜王
) деб аташди. Хан 
[сулоласи] уларнинг қадимги номини қўллаб, [давлатини] Дайрузие 
(Даюэчжи) деб номлади”. 
СУҒД ДАВЛАТИ ҲАҚИДА 
«.../3826(1316)/17а/ ...Суғд давлати (Суйи-гуо 
粟弋國
) Кангкия 
(Кангжюй) [давлати]га итоат қилади. Бу ердан машҳур от, қорамол, қўй, узум 
ва бошқа мевалар чиқади. /3826(1316)/17б/ [Ушбу давлат]нинг ери, суви 
ниҳоятда яхши. Шу боис, узумдан қилинган мусаллас (жю – ароқ) жуда 
қадрланади. 
Ян давлати (Ян-гуо 
嚴國
) Аурси (Йамтсат/Янцай 
奄蔡
) [давлати]нинг 
шимолида жойлашган, Кангкия (Кангжюй) [давлати]га итоат қилади, [унга] 
қундуз (норка) териси бериб туради. Аурси (Йамтсат) давлати номи Аланли 
давлати (Аланляо-гуо 
阿籣聊國
)га ўзгартирилган. Шундан кейин ҳам унинг 
ерлари ва шаҳарлари Кангкия (Кангжюй) [давлати]га итоатда бўлди. [Унинг] 
1
Қадимги ўқилишда Лампиуе, Лампиват (Lam-piue, Lam-piwet), замонавий талаффузда Ланши (Lan-shi), 
хитой тарихчиларининг ёзишича, Балх шаҳрига тўғри келади. “Вэйшу”да Лужянчжи (Lujianzhi 
盧監氏
) 
номланган (Вэйшу. Б. 9703(1321)/19б/). 

---

323 
иқлими илиқ, қарағай ва оқ-ўт (байцао 
白草
)
1
кўп ўсади.
 
.../3826(1316)/17б/ Ҳунлар Марказий Хитой (Чжунггуо)даги Ванг Манг 
қўзғолонидан фойдаланиб, Ғарбий заминни қайтадан ўз назарати остига 
олди. Биргина Ёркенд давлати (Шачэгуо)нинг ҳукмдори Йиан (Yian
延
замонавий ўқилиши Ян) кучли бўлганлиги сабабли, итоат қилмади. 
...Тянфэнгнинг 5-йилида [милодий 5-йилда] Йиан вафот этди, ўғли Канг (
康
) 
тахтга ўтирди. Хан императори Гуангъунинг биринчи йилида (25-йил) Канг 
атрофдаги қўшни давлатлар билан бирга ҳунларга қаршилик кўрсатди. ... 
Гуангъунинг 9-йилида [33-йил] Канг касал бўлиб ўлди.... ўрнига укаси Ғиен 
(γien, замонавий ўқилиши Шян 
賢
) тахтга ўтирди...
.../3827(1317)/20а/ [Мил. 46 йилда] Шаншан (Пшамшан), Чэши (Турфан) 
қайтадан ҳунларга итоат қилди. [Шунга қарамай], Ғиен (Шян) зўровонлик 
қилишни давом этди.Кусанҳукмдори биз узоқдаги давлатмиз, деб Ғиеннинг 
элчисини ўлдирди. Шундан сўнг Ғиен Кусан ҳукмдорини ўлдириб, унинг 
ўрнига мазкур давлат зодагони Сижянни ҳукмдор этиб тайинлади. [Кўп вақт 
ўтмай] Ғиен ўзининг ўғли Зелуони (
則羅
) Кусан (Кивейсэк, замонавий 
ўқилиши Гуйсай 
嬀塞
, Качар давлати) ҳукмдори (ванг 
王
) этиб тайинлади. 
Зелуо ҳали ёш бўлганлигини ҳисобга олиб, Кусаннинг бир қисмини Улэй 
давлати деб номлаб, Сижянни (
駟鞬
) унга ҳукмдор этиб тайинлади. Бошқа 
бир зодагонни Гуйсай (Кусан) ҳукмдори этиб тайинлади. Бир неча йил 
ўтгандан сўнг, кусанликлар Зелуо билан Сижянни ўлдириб, ҳунларга элчи 
юбориб, бошқа ҳукмдор тайинлашни сўради. Ҳунлар кусанлик зодагон 
Шэнду (
身毒
Инд)ни Кусан (Гуйзи, Качар)га ҳукмдор этиб тайинладилар. 
Шундан кейин Кусан ҳунларга итоат қилди.
Ғиен /3827(1317)/20б/ Буюк Фарғона (Дай-юан) ҳукмдорини ўлпонни кам 
топширганликда айблаб, атрофидаги давлатларнинг жангчиларини йиғди, 
бир неча ўн минг кишилик қўшин ташкил этиб, Буюк Фарғонага (Дай-юанга) 
юриш қилди. Буюк Фарғона ҳукмдори Йианлиэу (Yianliәu 
延留
замонавий 
ўқилиши Янлю) Ғиен (Шян)ни кутиб олиш учун олдига чиқиб, итоат 
қилишини билдирди. [Шундан сўнг] Ғиен юртига қайтиб кетди. [Қайтишда 
у] Кивомией (Кюмие, Жюми, Jümie 
拘彌
)
2
ҳукмдори Гиаосэкцие (Чяосайти 
橋提
)ни Фарғонага ҳукмдор этиб белгилаган эди. Лекин Кангкия давлати 
Фарғонага бир неча марта ҳужум қилганлиги сабабли Гиаосэкцие бир йилдан 
кўпроқ вақт ҳокимият устида туриб, юртига қайтиб кетди. Ғиен уни яна 
Кивомиейга ҳукмдор қилиб тайинлади. Одатдагидек ўлпон тўлаб туриш 
шарти билан Йианлиэуни Фарғонага қайта ҳукмдор қилди.