zbekiston respublikasioliy va rta maxsus ta'lim vazirligi

2-jadval
BoshlangMch ixtisoslik bosqichida testlash natijalari baholar gradatsiyasi
Testiar va 
ko’rsat- 
kichlar
Mashg’ulot 
boshlangunga qadar 
(lOyosh)
Bir yillik 
mashg’ulotdan so’ng 
(11 yosh)
Ikki yillik
mashg’ulotdan so’ng 
(12yosh)
Yaxshi, qoniqarli, 
qoniqarsiz
Yaxs
q
»hi, qoniqarli, 
oniqarsiz
Yaxshi, qoniqarli, 
qoniqarsiz
30 
m
  ga 
yugurish
5,3-
5,5
ux
 
y>
 
00 
<*
5,9-
6,1
5,0-
5,2
5,3-
5.6
5,7-
5,9
5,0-
5,2
5,3-
5.5
5,6-
5,8
Sakrov-
chanlik
31-
34
30-26
25-22
36-33
32-28
27-24
40-37
36-31
30-27
Umumiy
epchillik
kompleksi
23-
24,5
25-27
27,5-
29
21-23
23,5-
25,5
26-28
20-21
21,5-
23
23,5-
25
206

---

5  ta  doi- 
rani  aldab 
o’tish
10,5
-12
12,1-
13
14-
15,7
9,8-
10,7
10,8-
12.4
12,5-
13,5
8,6-
9,6
9,7-
10,8
10,9-
12
0 ’yinni 
idrok etish
4
3
2
4
3
2
4
3
2
0 ’yinda
shiddatli-
lik
4
3
2
4
3
2
4
3
2
Ilova:  Alohida  ko 'rsatkich  byicha  natijalar  "4"  gradasiyasidan  oshiq 
bo'Isa,  "5”  baho  qo'yiladit  agar  "2”  gradasiyasidan  kam  ЬоЪа  "2"  baho 
qo
'
'yiladi
.
3-jadval
Natijalar o’sishini baholash gradatsiyasi
Test va 
ko’rsat- 
kichlar
Mashg’ulot 
boshlangunga qadar 
(10 yosh)
Bir yillik 
mashg’ulotdan so’ng 
(lly o s h )
Ikki yillik 
mashg’ulotdan 
so’ng 
(12 yosh)
Yaxs
q
hi, qoniqarli, 
oniqarsiz
Yaxs
q
hi, qoniqarli, 
oniqarsiz
Yaxshi, qoniqarli, 
qoniqarsiz
Uzoq  maso- 
faga 
zarba 
berish
22-20
19-16
15-13
26-23
22-18
17-15
28-
26
25-
22
21-
19
To’pni 
olib 
yurish, 
al- 
dab 
o’tish. 
Zarba
10,6-
11,1
11.3-
13,3
13,4-
15,0
8,7-
10,7
10,8-
12,3
12,4-
13,4
8,0-
8,9
9,0-
10,9
11,0-
12
Doiralami
"aldab"
o’tish,
slalom
10,5-
12.0
12.1-
13,9
14,0-
15,7
9,8-
10,7
10,8-
12,4
12,5-
13.5
8,6-
9,6
9,7-
10,5
10,9-
120
0 ’yin 
sha- 
roitida 
tez- 
kor  fikrlash, 
xotirlash
3,8-
3,3
3,2-
2.8
2,7-
2,2
3,8-
3,4
3,3-
2,7
2,6-
2.2
4,0-
3,8
3,7-
3.2
3,1-
2,7
300 
m
 
ga 
yugurish
67-72
73-79
80-85
64-
67,5
68-71
71,5-
74
57-
60
61-
65
66-
69
Tanlash-ning 
mush-kul 
reak-siyasi 
(qo’l b-n)
480-
510
511-
561
560-
590
470-
506
507-
551
552-
595
400-
435
436
472
473-
505
207

---

4.  Umumiy  chidamlilikni  baholash  300  metrga  yugurish  bilan 
amalga oshiriladi.
5.  0 ’yin  faoliyatini  baholashda  psixologik  va  fiziologik 
tadqiqotlarda qoMlanadigan usullardan foydalaniladi. 0 ’rtacha natija  10- 
12 urinishdan keyin aniqlanadi.
0 ’sish sur’atini qanday baholash mumkin?
Buning uchun birinchi bosqichdan so’ng, tanlab olingan bolalaming 
ko’rsatgan natijalarini qshimcha testlash lozim.
So’ng  oltita  test  natijalari  orqali  ballar  yig’ indisi  hisoblanadi. 
Keyinchalik  bir,  ikki  yillik  mashulotlardan  so’ng  taqdim  etilayotgan 
mashqlar kompleksi  orqali  testlash  o’tkaziladi  va  yana ballar  yig’indisi 
aniqlanadi.
Baholash me’yorlari 3-jadvalda ko’rsatilgan.
0 ’sish templari yiilgan ballaming farqiga qarab  mashg’ulotlardan 
oldin  va  mashg’ulotlardan  bir  yoki  2  yil  so’ng  aniqlanadi.  Sport 
takomillashtiruvida  qiyinchiliklarga  duch  kelayotgan  bolalar  ko’pincha 
ruhiy tomondan  kuchliroq bo’ladi.  Shuning uchun  murabbiy tomonidan 
ulaming  mehnatsevarligiga  va  tirishqoqligiga  katta  e’tibor  berish  talab 
etiladi.
Qobiliyatli bolalami tanlab olish -  bu qilingan ishning yarmi, xolos. 
Qobiliyatni aniqlab, uni to’g’ri rivojlantirish va shakllantirish lozim.
7.7. Jismoniy tayyorgarlik
7.7.1. Tezkorlikni rivojlantirish xususiyatlari
Yosh  futbolchilar  bilan 
ishlashdagi 
dastlabki 
tayyorgarlik 
bosqichida ulaming har tomonlama jismoniy  tayyorgarlikni  egallashiga, 
soliqini  mustah-kamlash  va  mutanosib  rivojlanishiga,  xilma-xil 
ko’nikma  va  malakalami  egallab  olishiga,  futbol  o’yini  texnikasi  va 
taktikasining  boshlang’ich  asoslarini  o’rga-nishiga  qaratilgan  vositalar 
kompleksidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Jismoniy tayyorgarlikning bu vaqtdagi vazifasi, awalo, yosh futbol- 
chilaming  harakat  funksiyalarini  (kuch,  tezkorlik,  chidamlilik, 
chaqqonlik  va  epchillik),  shuningdek  o’z  harakatlarini  vaqt  ora!ig’ida 
(havoda va mushaklaming zo’r berishi  darajasiga ko’ra boshqara bilish 
harakat funksiyasining asosiy komponentlaridir) shakllantirishdan iborat 
bo’ladi.  Harakatlar  tezligini  tarbiya-lashga  katta  e’tibor  berish  kerak. 
Chunki bolalik va o’smirlik yoshida ana shu eng muhim jismoniy sifatni 
tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar mavjuddir.
208

---

Shuni  qayd  qilish  kerakki,  dastlabki  tayyorgarlik  va  boshlang’ich 
sport ixtisoslashuvi bosqichlarida tezkorlik chaqqonlik bilan mustahkam 
bog’liq  ravishda  tarbiyalanadi,  bu  esa  siljishning  (bir joydan  ikkinchi 
joyga o’tishning) rasional texnikasini muvaffaqiyatli egallab olish uchun 
zarur  asos  yaratadi.  8-12  yoshlar  oralig’ida  yugurishdagi  maksimal 
tezlikning  anchagina  ortishi  harakatlar  tezligining  tabiiy  o’sishi  bilan 
bog’liq.  12-14  yoshda  esa  tezlik  asosan 
tezlik-kuch  sifatlarining 
va 
mushak kuchining o’sib borishi tufayli ortadi.
Shuning uchun tezkorlikni  rivojlantirishda yugurish sur’ati va katta 
mushak kuchini talab etadigan harakatlar chastotasini maksimal ravishda 
oshirishga harakat qilish kerak.  Bunda tabiiy  harakatlarga ko’proq o’rin 
berish lozim. 0 ’yin, musobaqa formasida bajariladigan sport o’yinlari va 
harakatli o’yinlar, mashqlar ham juda katta yordam ko’rsatishi mumkin.
0 ’yin  mashqlarini  bajarish  yosh  fiitbolchilami  alabaga  erishish 
uchun  maksimal  kuch  sarflashga  majbur  etadi.  0 ’yin  materiali 
mashg’ulotdagi  umumiy  vaqtning  50%  chasini  egallashi  kerak.  Har  bir 
mashq  qisqa  vaqt  ichida  (10-15  soniya)  bir  necha  seriyali  usulda 
bajariladi,  dam  olish  intervali  10-15  m  bo’ladi.  Maksimal  tezlik  bilan 
qayta yugurish muhim ahamiyatga ega, bu 20 m gacha masofada estafeta 
usulida  bajariladi.  Mashg’ulotlarga  estafetalardan  tashqari  10-15  m  ga 
yugurish  bo’yicha  nazorat  mashqlarini  kiritish  ham  tavsiya  etiladi. 
Murakkab  harakat  reaksiyasini  va  harakatlar  chastotasini  rivojlantirish 
uchun  turli  sport  holatidan  yuguriladigan  tezkorlik  mashqlaridan  keng 
foydalanish  kerak.  Bu  mashqlar  turli  xil  ko’ruv  signallariga  binoan, 
yugurish  yo’nalishini  o’zgartirib  bajariladi.  Bu  esa  o’yin  jarayonida 
vujudga  keladigan  murakkab  vaziyatlami  modellashtirib,  signallaming 
har biriga javob harakatlari bilan reaksiya ko’rsatish imkonini beradi.
Boshlang’ich  sport  ixtisoslashuvi  bosqichida  keng  ko’lamdagi 
o’yinlar,  o’yin  mashqlarini  qllashdan  tashqari,  asosiy  jismoniy 
tayyorgarlik  mashqlari  komplekslaridan  foydalanish  mumkin.  Bu  har 
tomonlama  jismoniy  tayyorgar-likning  mustahkam  bazasini  yaratish 
uchun  qulay  shart-sharoitni  yuzaga  keltiradi.  Ko’proq  tezkorlikni 
rivojlantirishga  qaratilgan  komplekslami  darsning  asosiy  qismi 
boshlarida qo’llash  kerak,  shundan  so’ng  bu  sifatni  takomillashtirishga 
yordam  beruvchi  o’yinlardan  foydalanish  lozim.  Kuch  talab  qiluvchi 
tegishli  o’yinlar  va  o’yin  mashqlari  kompleksiga,  shuningdek, 
chidamlilik  ko’rsatishni  talab  etadigan  o’yinlar  komplekslariga  ancha 
kam  vaqt  ajratiladi.  Ular  tegishlicha  darsning  o’rtasida  va  oxirida 
o’tkaziladi.
209

---

0 ’yinlar  va  maxsus  tayyorgarlik  mashqlari  komplekslarini  o’z 
ichiga  oluvchi  vositaiarning  rang-barangligi  bolalar  va  o’smirlarning 
umumiy jismoniy tayyorgarligini yaxshiroq takomillashtirishga va uning 
zaminida  ulaming  asosiy  jismoniy  sifatlarini  maxsus  ravishda 
rivojlantirishga yordam beradi.
Jiddiy  mashulot  qilish  va  takomillashish  bosqichida  tezkorlikni 
rivojlan-tirishga katta e’tibor beriladi, chunki tezkorlikni  oshirish ancha 
murakkab  ish.  Tezkorlikning  erishilgan  darajada  vaqtidan  ilgari 
barqarorlashib  qolishidan  qutulish  uchun  maksimal  tezlikda  takroriy 
yugurish bilan bir qatorda tezlik-kuch,  shaxsiy kuch mashqlaridan keng 
foydalanish,  ya’ni  yugurish  tezligini,  asosan,  dinamik  kuch  hisobiga 
oshirish  kerak.  Kuchni  tezlik  bilan  namoyon  qilish  qobilyatini 
tarbiyalashda  dinamik  zo’r  berish  uslubini  qo’ilash  maqsadga 
muvofiqdir,  bunda  yengil  yukni  maksimal  tezlikda  boshqa  joyga 
ko’chirish yo’li bilan haddan tashqari zo’r berishga erishiladi.
Juda  tiam jadallik  bilan  bajariladigan  mashg’ulot  kuchli  vositadir. 
Shuning uchun maksimal tezlikni  rivojlantirishga qaratilgan  mashqlami 
tez-tez,  lekin  kichikroq  hajmda  o’tkazib  turish  lozim.  Harakatlar 
tezligini  oshirishga  qaratilgan  mashqlar  me’yorini  to’g’ri  belgilash, 
mashqlaming  tezligini  pasaytirmay,  necha  marta  takrorlanishini, 
shuningdek,  imkon  chegarasi  yoki  unga  yaqin  tezlikni  pasaytirmay 
bajariladigan  uzluksiz  mashg’ulot  ishlarining  qancha  davom  etishini 
hisobga  olish  uchun  zarur.  Tezkorlikni  rivojlantirishga  qaratilgan 
mashqlar  yosh  futbolchining  sub’ektiv  sezgilari,  charchaganlikning 
tashqi  belgilari  yoki  sekundomer  ko’rsatkichlari  harakat  tezligining 
pasayganligidan dalolat bergan vaqtda to’xtatiladi.  Bu pasayish mazkur 
mashg’ulotda tezkorlikni  rivojlantirish  ustida  olib  borilayotgan  ishlami 
txtatish  uchun  birinchi  signal  ("yetarlilik  mezoni")  bo’lib  xizmat 
qiladi.
Maksimal  tezlik  bilan  bajarish  mumkin  bo’lgan  mashqlar 
tezkorlikni  rivojlantirish  vositalari  sifatida  qoMlaniladi.  Birinchi 
navbatda,  uch  guruh  mashqlari:  umumiy  rivojlantiruvchi  (tezlikni 
rivojlantirishga yo’naltirilgan), o’z sport turlaridagi  maxsus mashqlar va 
boshqa  sport  turlaridagi  mashqlar  qo’llaniladi  (N.G.  Ozolin,  1970). 
Bunda hech bo’lmaganda uchta talabni hisobga olish lozim:
1. Mashqlar oxirgi tezlikda bajarilishi kerak.
2.  Mashqlar  shug’ullanuvchilar  tomonidan  shunchalik  yaxshi 
o’zlashtirilgan  bo’lishi  kerakki,  harakat  vaqtida  harakatni  bajarish 
usuliga emas, balki uni bajarish tezligiga zo’r berilsin.
210

---

3. 
Mashqning  davom  etishi  (yoki  masofariing  uzinligi)  shunday 
bo’lishi  kerakki,  mashqni  bajarish  oxiriga  kelib  tezlik  charchash 
natijasida pasaymasin (V.M. Zaporojes,  1966).